Morfologia
5. Su verbu
Modos e coniugatziones
Su verbu est cudda parte de sa frase chi espressat s'atzione chi faghet su sugetu e lu ligat a àteros elementos, chi sunt sos cumplementos.
Pro espressare sas modalidades diferentes chi podet tènnere un'atzione bi sunt sos modos verbales.
Sos modos podent èssere finidos e infinidos.
Sos modos finidos definint sa persone, chi podet èssere sa prima, sa de suas, sa de tres, e su nùmeru, chi podet èssere singulare o plurale. Sos modos infinidos imbetzes non nos dant custos inditos.
| Modos finidos |
Modos infinidos |
| Indicativu |
Infinidu |
| Congiuntivu |
Partitzìpiu |
| Cunditzionale |
Gerùndiu |
| Imperativu |
|
Sas coniugatziones sunt tres:
Sos tempos
Su tempus verbale nos inditat cando est collocada s'atzione.
Su tempus podet èssere presente, coladu o benidore e podet èssere simpre o cumpostu.
cante(s)i - cantesti - canteit - cantemus - canteist - canteint
Sa prima coniugatzione (-are)
Indicativu
| |
Presente |
| deo |
canto |
| tue |
cantas |
| isse/u, issa |
cantat |
| nois |
cantamus |
| bois |
cantades |
| issos, issas |
cantant |
| |
Passadu |
| Imperfetu |
Passadu pròssimu |
Trapassadu pròssimu |
Passadu remotu |
| deo |
cantaia |
apo cantadu |
aia cantadu |
cante(s)i |
| tue |
cantaias |
as cantadu |
aias cantadu |
cantesti |
| isse/u, issa |
cantaiat |
at cantadu |
aiat cantadu |
canteit |
| nois |
cantaìamus |
amus cantadu |
aìamus cantadu |
cantemus |
| bois |
cantaìais |
ais cantadu |
aìais cantadu |
canteist |
| issos, issas |
cantaiant |
ant cantadu |
aiant cantadu |
canteint |
| |
Benidore |
| Simpre |
Anteriore |
| deo |
apo a cantare |
apo a àere cantadu |
| tue |
as a cantare |
as a àere cantadu |
| isse/u, issa |
at a cantare |
at a àere cantadu |
| nois |
amus a cantare |
amus a àere cantadu |
| bois |
ais a cantare |
ais a àere cantadu |
| issos, issas |
ant a cantare |
ant a àere cantadu |
Congiuntivu
| |
Presente |
| deo |
cante |
| tue |
cantes |
| isse/u, issa |
cantet |
| nois |
cantemus |
| bois |
canteis |
| issos, issas |
cantent |
| |
Passadu |
| Imperfetu |
Passadu |
Trapassadu |
| deo |
cantare |
apa cantadu |
aere cantadu |
| tue |
cantares |
apas cantadu |
aeres cantadu |
| isse/u, issa |
cantaret |
apat cantadu |
aeret cantadu |
| nois |
cantaremus |
apamus cantadu |
aeremus cantadu |
| bois |
cantareis |
apais cantadu |
aereis cantadu |
| issos, issas |
cantarent |
apant cantadu |
aerent cantadu |
Cunditzionale
| |
Presente |
Passadu |
| deo |
dia cantare |
dia àere cantadu |
| tue |
dias cantare |
dias àere cantadu |
| isse/u, issa |
diat cantare |
diat àere cantadu |
| nois |
diamus cantare |
diamus àere cantadu |
| bois |
diais cantare |
diais àere cantadu |
| issos, issas |
diant cantare |
diant àere cantadu |
Imperativu
| |
Positivu |
Negativu |
tue |
canta |
non cantes |
| isse/u, issa |
cantet |
non cantet |
| nois |
cantemus |
non cantemus |
| bois |
cantade |
non canteis |
| issos, issas |
cantent |
non cantent |
Infinidu
| Presente |
Passadu |
| cantare |
àere cantadu |
Partitzìpiu
Gerùndiu
| Presente |
Passadu |
| cantende |
aende cantadu |
Sa segunda coniugatzione (-ere)
Indicativu
| |
Presente |
| deo |
timo |
| tue |
times |
| isse/u, issa |
timet |
| nois |
timimus |
| bois |
timides |
| issos, issas |
timent |
| |
Passadu |
| Imperfetu |
Passadu pròssimu |
Trapassadu pròssimu |
Passadu remotu |
| deo |
timia |
apo tìmidu |
aia tìmidu |
time(s)i |
| tue |
timias |
as tìmidu |
aias tìmidu |
timesti |
| isse/u, issa |
timiat |
at tìmidu |
aiat tìmidu |
timeit |
| nois |
timìamus |
amus tìmidu |
aìamus tìmidu |
timemus |
| bois |
timìais |
ais tìmidu |
aìais tìmidu |
timeist |
| issos, issas |
timiant |
ant tìmidu |
aiant tìmidu |
timeint |
| |
Benidore |
| Simpre |
Anteriore |
| deo |
apo a tìmere |
apo a àere tìmidu |
| tue |
as a tìmere |
as a àere tìmidu |
| isse/u, issa |
at a tìmere |
at a àere tìmidu |
| nois |
amus a tìmere |
amus a àere tìmidu |
| bois |
ais a tìmere |
ais a àere tìmidu |
| issos, issas |
ant a tìmere |
ant a àere tìmidu |
Congiuntivu
| |
Presente |
| deo |
tima |
| tue |
timas |
| isse/u, issa |
timat |
| nois |
timamus |
| bois |
timais |
| issos, issas |
timant |
| |
Passadu |
| Imperfetu |
Passadu |
Trapassadu |
| deo |
timere |
apa tìmidu |
aere tìmidu |
| tue |
timeres |
apas tìmidu |
aeres tìmidu |
| isse/u, issa |
timeret |
apat tìmidu |
aeret tìmidu |
| nois |
timeremus |
apamus tìmidu |
aeremus tìmidu |
| bois |
timereis |
apais tìmidu |
aereis tìmidu |
| issos, issas |
timerent |
apant tìmidu |
aerent tìmidu |
Cunditzionale
| |
Presente |
Passadu |
| deo |
dia tìmere |
dia àere tìmidu |
| tue |
dias tìmere |
dias àere tìmidu |
| isse/u, issa |
diat tìmere |
diat àere tìmidu |
| nois |
diamus tìmere |
diamus àere tìmidu |
| bois |
diais tìmere |
diais àere tìmidu |
| issos, issas |
diant tìmere |
diant àere tìmidu |
Imperativu
| |
Positivu |
Negativu |
tue |
time |
non timas |
| isse/u, issa |
timat |
non timat |
| nois |
timamus |
non timamus |
| bois |
timide |
non timais |
| issos, issas |
timant |
non timant |
Infinidu
| Presente |
Passadu |
| tìmere |
àere tìmidu |
Partitzìpiu
Gerùndiu
| Presente |
Passadu |
| timende |
aende tìmidu |
Sa de tres coniugatziones (-ire)
Indicativu
| |
Presente |
| deo |
dormo |
| tue |
dormis |
| isse/u, issa |
dormit |
| nois |
dormimus |
| bois |
dormides |
| issos, issas |
dormint |
| |
Passadu |
| Imperfetu |
Passadu pròssimu |
Trapassadu pròssimu |
Passadu remotu |
| deo |
dormia |
apo dormidu |
aia dormidu |
dorme(s)i |
| tue |
timias |
as dormidu |
aias dormidu |
dormesti |
| isse/u, issa |
dormiat |
at dormidu |
aiat dormidu |
dormeit |
| nois |
dormìamus |
amus dormidu |
aìamus dormidu |
dormemus |
| bois |
dormìais |
ais dormidu |
aìais dormidu |
dormeist |
| issos, issas |
dormiant |
ant dormidu |
aiant dormidu |
dormeint |
| |
Benidore |
| Simpre |
Anteriore |
| deo |
apo a dormire |
apo a àere dormidu |
| tue |
as a dormire |
as a àere dormidu |
| isse/u, issa |
at a dormire |
at a àere dormidu |
| nois |
amus a dormire |
amus a àere dormidu |
| bois |
ais a dormire |
ais a àere dormidu |
| issos, issas |
ant a dormire |
ant a àere dormidu |
Congiuntivu
| |
Presente |
| deo |
dorma |
| tue |
dormas |
| isse/u, issa |
dormat |
| nois |
dormamus |
| bois |
dormais |
| issos, issas |
dormant |
| |
Passadu |
| Imperfetu |
Passadu |
Trapassadu |
| deo |
dormire |
apa dormidu |
aere dormidu |
| tue |
dormires |
apas dormidu |
aeres dormidu |
| isse/u, issa |
dormiret |
apat dormidu |
aeret dormidu |
| nois |
dormiremus |
apamus dormidu |
aeremus dormidu |
| bois |
dormireis |
apais dormidu |
aereis dormidu |
| issos, issas |
dormirent |
apant dormidu |
aerent dormidu |
Cunditzionale
| |
Presente |
Passadu |
| deo |
dia dormire |
dia àere dormidu |
| tue |
dias dormire |
dias àere dormidu |
| isse/u, issa |
diat dormire |
diat àere dormidu |
| nois |
diamus dormire |
diamus àere dormidu |
| bois |
diais dormire |
diais àere dormidu |
| issos, issas |
diant dormire |
diant àere dormidu |
Imperativu
| |
Positivu |
Negativu |
tue |
dormi |
non dormas |
| isse/u, issa |
dormat |
non dormat |
| nois |
dormamus |
non dormamus |
| bois |
dormide |
non dormais |
| issos, issas |
dormant |
non dormant |
Infinidu
| Presente |
Passadu |
| dormire |
àere dormidu |
Partitzìpiu
Gerùndiu
| Presente |
Passadu |
| dormende |
aende dormidu |
Verbos irregulares e difetivos
Indicativu
| |
Presente |
| deo |
dao |
| tue |
das |
| isse/u, issa |
dat |
| nois |
damus |
| bois |
dais |
| issos, issas |
dant |
| |
Passadu |
| Imperfetu |
Passadu pròssimu |
Trapassadu pròssimu |
Passadu remotu |
| deo |
daia |
apo dadu |
aia dadu |
de(s)i |
| tue |
daias |
as dadu |
aias dadu |
deist |
| isse/u, issa |
daiat |
at dadu |
aiat dadu |
deit |
| nois |
daìamus |
amus dadu |
aìamus dadu |
demus |
| bois |
daìais |
ais dadu |
aìais dadu |
deist |
| issos, issas |
daiant |
ant dadu |
aiant dadu |
deint |
| |
Benidore |
| Simpre |
Anteriore |
| deo |
apo a dare |
apo a àere dadu |
| tue |
as a dare |
as a àere dadu |
| isse/u, issa |
at a dare |
at a àere dadu |
| nois |
amus a dare |
amus a àere dadu |
| bois |
ais a dare |
ais a àere dadu |
| issos, issas |
ant a dare |
ant a àere dadu |
Congiuntivu
| |
Presente |
| deo |
dia |
| tue |
dias |
| isse/u, issa |
diat |
| nois |
diamus |
| bois |
diais |
| issos, issas |
diant |
| |
Passadu |
| Imperfetu |
Passadu |
Trapassadu |
| deo |
daia |
apa dadu |
aere dadu |
| tue |
daias |
apas dadu |
aeres dadu |
| isse/u, issa |
daiat |
apat dadu |
aeret dadu |
| nois |
daìamus |
apamus dadu |
aeremus dadu |
| bois |
daìais |
apais dadu |
aereis dadu |
| issos, issas |
daiant |
apant dadu |
aerent dadu |
Cunditzionale
| |
Presente |
Passadu |
| deo |
dia dare |
dia àere dadu |
| tue |
dias dare |
dias àere dadu |
| isse/u, issa |
diat dare |
diat àere dadu |
| nois |
diamus dare |
diamus àere dadu |
| bois |
diais dare |
diais àere dadu |
| issos, issas |
diant dare |
diant àere dadu |
Imperativu
| |
Positivu |
Negativu |
tue |
dae |
non dias |
| isse/u, issa |
diat |
non diat |
| nois |
diamus |
non diamus |
| bois |
dage |
non diais |
| issos, issas |
diant |
non diant |
Infinidu
| Presente |
Passadu |
| dare |
àere dadu |
Partitzìpiu
Gerùndiu
| Presente |
Passadu |
| dende |
aende dadu |
Sos verbos difetivos sunt cuddos chi lis mancat carchi tempus o carchi persone.
Pro nàrrere:
pròere, niare, grandinare
Funtziones de sos modos
Su modu indicativu cheret impreadu pro inditare un'atzione tzerta e reale.
Su congiuntivu imbetzes cheret impreadu pro espressare duda, disìgiu, isperàntzia.
Su cunditzionale espressat ipòtesi, irrealidade e probabilidade.
Deo naro ca est gasi
Deo ispero chi siat gasi
Deo dia nàrrere a nos nch'andare
Formas e usu de sos tempos verbales
Su presente est unu tempus chi si usat pro inditare un'atzione in su momentu chi la faghent o in unu momentu a curtzu.
In custu ùrtimu casu tenet finas funtziones de tempus benidore.
In prus si podet usare pro inditare un'atzione chi si repitet semper.
In fines, esistit puru su presente istòricu, chi si podet impreare pro contare fatos giai capitados.
Faghe sos còmpitos
Cras ando a tzìnema
Sa domìniga sas iscolas sunt serradas
Cumintzat sa Prima Gherra Mundiale e mìgias e mìgias de sardos morint in batàllia.
Su tempus benidore inditat un'atzione chi galu non s'est realizada.
Pro espressare un'atzione in su benidore a curtzu si podet usare, comente amus bidu in antis, su presente.
Si podet finas usare su verbu dèpere, mescamente pro inditare unu'impignu leadu o una cosa chi amus giai detzìdidu de fàghere.
Su tempus benidore grammaticale a su sòlitu si usat pro unu benidore chi est galu a tesu e finas pro espressare duda e possibilidade.
Pusticràs mi còmporo cuddu libru.
Domìniga depo andare a sa partida.
S'annu chi benit m'apo a cojuare / S'annu chi benit mi còjuo.
T'as a laureare cras si sighis gasi!
Si faghet tempus bellu mi nch'apo andare a mare etotu.
S'imperfetu serbit pro rapresentare un'atzione colada e sighida.
In prus si podet usare cando faghimus una pregonta pro pedire carchi cosa.
Andaiant semper a giogare a botza.
Ti cheria pregontare si ses lìberu custu sero.
Salude, cheria ischire sos oràrios de su postale, pro praghere.
Su passadu pròssimu, trapassadu pròssimu e remotu inditant un'atzione colada e finida.
Su trapassadu inditat unu momentu anteriore a s'atzione decrita in sa frase.
Su passadu remotu, chi in Sardigna est limitadu a unas cantas biddas, si podet usare pro un'atzione chi est colada dae tempus meda.
Apo giai iscritu sa lìtera
Cando so torradu a domo issu si nche fiat giai andadu
Est nàschidu in su 1780/Nascheit in su 1780
Presente e imperfetu congiuntivu
Custos tempos si usant mescamente pro espressare unu disìgiu, pro nàrrere in sos frastimos, o una duda.
Ancu ti bidant santu!
Creo chi siat serradu.
Gènere e formas
Sos tempos podent èssere sintèticos, cando sunt cumpostos dae unu faeddu ebbia, analìticos,
cando sunt cumpostos dae duos o prus faeddos, pro nàrrere apo a andare, e perifràsticos,
chi sunt costituidos su matessi dae prus faeddos.
Sa perìfrasi progressiva b'est siat pro su presente siat pro su passadu.
Si usat su verbu èssere prus su gerùndiu, pro inditare un'atzione chi est, o fiat, in progressu.
Non potzo bènnere ca so faghende cosa
Cando l'apo bidu fiat andende a iscola
A prus de sa forma ativa, cumposta dae sugetu + verbu + cumplementu ogetu,
b'est finas sa forma passiva, in ue su cumplementu si faghet sugetu.
Su pastore at murtu sa berbeghe
Sa berbeghe est istada murta dae su pastore
Sa forma passiva in sardu no est usada meda.
A bias si preferit mantènnere sa forma ativa cambiende però s'òrdine de sos cumponentes e ponende su cumplementu in prima positzione.
In custu casu tenimus sa "dislocatzione a manca":
Sa berbeghe l'at murta su pastore