Limba e Logos de Sardigna
Logos > Mundu
Su mundu
Inoghe cunsideramus però sa regione geogràfica narada Istadu italianu, sa chi dae sas Alpes arribat a Pantelleria e cabet sa Sardigna, sa Sitzìlia e sas ìsulas minores. Si sa regione geogràfica italiana est manna 324.000 kmc, sa regione geogràfica de sa Repùblica italiana est canteddu prus de 301.000 kmc e est abitada dae 60.626.442 persones. Sas làcanas suas sunt longas in totu 1.932 km e sunt ses: Frantza (488 km), Isvìtzera (740 km), Àustria (430 km), Islovènia (232 km), Santu Marinu (39 km) e Vaticanu (3,2 km). Sas costeras de sa penìsula e de sas ìsulas, sunt in totu 7.458 km e de custas costeras sas sardas sunt longas 1.840 km.
Bidimus como cales sunt sas ìsulas italianas. A unas las amus giai mentovadas, cumintzende dae sas prus mannas chi sunt sa Sitzìlia, manna 25.711 kmc e sa Sardigna 24.089 kmc. Sas àteras sunt Elba, in provìntzia de Livorno, 223,5 kmc; Sant'Antiogu, in provìntzia de Carbònia-Igrèsias, 108,9 kmc; Pantelleria, provìntzia de Tràpani, 83 kmc; Santu Pedru, semper in su Sulcis-Igresiente, 51,3 kmc; Asinara, provìntzia de Tàtari, 50,9 kmc; Ischia, provìntzia de Nàpoli, 46,4 kmc. Prus minores, mancari brinchent sos 20 kmc sunt Lìpari, Salina, Giglio, Vulcano, Lampedusa e s'ìsula sarda La Madalena.
Sa Repùblica italiana est costituida dae s'Istadu, dae sas Regiones, dae sas Provìntzias e dae sos Comunes.
4. S'Itàlia
Cando pensamus a s'Itàlia tocat de cunsiderare chi sa geogràfica e sa polìtica non sunt sa matessi cosa. Sa prima est sa penìsula italiana, sa chi est connota che a su cambale e chi in prus de sa Repùblica italiana cabet àteros duos istados, Santu Marinu e su Vaticanu. Sa segunda, s'Itàlia polìtica, cabet in prus de sa penìsula (sena Santu Marinu e su Vaticanu) ìsulas mannas che a sa Sardigna e a sa Sitzìlia e minores che a Elba, Eolias, Trèmiti, Sant'Antiogu, Sa Madalena e àteras. Un'àtera cosa galu diferente est sa chi si narat regione geogràfica italiana chi, in prus de sa penìsula e de custas ìsulas cabet Malta, Còrsica, Printzipadu de Mònacu, unas comunas croatas, frantzesas, isvìtzeras e islovenas e finas unas ìsulas de Croàtzia.
Inoghe cunsideramus però sa regione geogràfica narada Istadu italianu, sa chi dae sas Alpes arribat a Pantelleria e cabet sa Sardigna, sa Sitzìlia e sas ìsulas minores. Si sa regione geogràfica italiana est manna 324.000 kmc, sa regione geogràfica de sa Repùblica italiana est canteddu prus de 301.000 kmc e est abitada dae 60.626.442 persones. Sas làcanas suas sunt longas in totu 1.932 km e sunt ses: Frantza (488 km), Isvìtzera (740 km), Àustria (430 km), Islovènia (232 km), Santu Marinu (39 km) e Vaticanu (3,2 km). Sas costeras de sa penìsula e de sas ìsulas, sunt in totu 7.458 km e de custas costeras sas sardas sunt longas 1.840 km.Bidimus como cales sunt sas ìsulas italianas. A unas las amus giai mentovadas, cumintzende dae sas prus mannas chi sunt sa Sitzìlia, manna 25.711 kmc e sa Sardigna 24.089 kmc. Sas àteras sunt Elba, in provìntzia de Livorno, 223,5 kmc; Sant'Antiogu, in provìntzia de Carbònia-Igrèsias, 108,9 kmc; Pantelleria, provìntzia de Tràpani, 83 kmc; Santu Pedru, semper in su Sulcis-Igresiente, 51,3 kmc; Asinara, provìntzia de Tàtari, 50,9 kmc; Ischia, provìntzia de Nàpoli, 46,4 kmc. Prus minores, mancari brinchent sos 20 kmc sunt Lìpari, Salina, Giglio, Vulcano, Lampedusa e s'ìsula sarda La Madalena.
Sa Repùblica italiana est costituida dae s'Istadu, dae sas Regiones, dae sas Provìntzias e dae sos Comunes.
Comente totus ischimus a làcana setentrionale de s'Istadu italianu b'at sos montes narados Alpes. Est in custa cadena chi s'agatant sas chimas prus artas: Su Monte Biancu, in sa Badde de Aosta, basta sos 4.810 metros de artària; su Monte Rosa est artu 4.634 metros e s'agatat issu puru in Badde de Aosta che a sa tres chimas prus artas, su Cervino cun sos 4.478 metros suos. In sa cadena chi traessat dae nord a sud sa penìsula e brinchende su mare arribat in Sitzìlia, sos Apenninos, sos montes sunt totu prus bassos de sos 4.000 metros. Sa chima prus arta est sa de s'Etna (3.323 metros) chi est finas su vulcanu prus artu in Itàlia. In Abrutzu b'at su Gran Sasso cun sos 2.941 metros de artàrias e semper in sa matessi regione La Maiella chi bastat 2.795 metros. In Sardigna perunu monte brincat sos 2.000 metros e petzi Perda Carpia (Punta Lamarmora) in su Gennargentu arribat a 1.834 metros.
Su fatu chi siat gasi prena de alturas, faghet a manera che in Itàlia sos tretos chi si podent pònnere a coltivo sunt pagu prus o mancu su tres unu de totu su territòriu de s'Istadu. Su prus est in sas pranas chi costituint su bator unu de totu sa superfìtzie. Sas prus mannas sunt sa Pranura padana chi s'isterret subra de 47.820 chilòmetros cuadros e interessat Piemonte, Lombardia, Emìlia-Romagna, Vènetu, Friuli-Venètzia Giùlia. Tando b'at su Tavoliere delle Puglie, 4.810 kmc, sa Maremma chi in Toscana e in su Làtziu s'isterret pro 2.500 kmc. In su de bator postos de custa classìfica, a pustis sa Pranura Salentina, 2.000 kmc in sas Pullias, bi sunt sos Campidanos sardos, istèrridos pro 1.850 kmc).
No est totu chi ischint chi finas a su 17 martzu de su 1861, cando su Regnu de Sardigna at mudadu su nòmine in Regnu de Itàlia, sos dischentes de totu s'Istadu imparaiant chi sos rios de Sardigna fiant su Po, sas Doras e, craru, su Tirsu. A banda de custa curiosidade istòrica, cales sunt sos rios italianos? De sos deghe prus mannos, su prus longu est su Po chi cun sos 652 chilòmetros suos, moende dae Piemonte crompet a su Vènetu traessende Lombardia e Emìlia-Romagna; su segundu est s'Adige (410 chilòmetros) chi colat in su Trentinu-Sud Tirolu/Alto Agige; b'est tando su Tèvere (405 km) chi traessat Emìlia-Romagna, Toscana, Ùmbria e Làtziu. Sighint s'Adda (313 chilòmetros), s'Òglio (280 km), su Tànaro (276 km), su Ticino (248 km), s'Arno (241 km), su Piave (220 km), su Reno (211 km) chilòmetros. Su riu prus longu de Sardigna est su Tirsu, chi naschet in su pranu de Buddusò e si ghetat in su Golfu de Aristanis a pustis 152 chilòmetros.
In contu de lagos, su prus mannu est su de Garda (370 kmc) intre sa Lombardia e su Vènetu; b'at tando su Lagu Maggiore (145 kmc) chi moende dae su Ticinu interessat Lombardia e Piemonte, su Lagu de Como chi in Lombardia s'isterret pro 145 kmc. In su tzentru b'at sos lagos Bolsena e Trasimeno, su primu de 128 kmc e su segundu de 113,5 kmc. In prus de custos lagos naturales, b'at sos chi sunt formados dae digas e chi sunt duncas artifitziales. Su prus mannu in Itàlia est su Lagu Omodeo in Sardigna chi caget 792 milliones de metros cubos de abba.
Su fatu chi siat gasi prena de alturas, faghet a manera che in Itàlia sos tretos chi si podent pònnere a coltivo sunt pagu prus o mancu su tres unu de totu su territòriu de s'Istadu. Su prus est in sas pranas chi costituint su bator unu de totu sa superfìtzie. Sas prus mannas sunt sa Pranura padana chi s'isterret subra de 47.820 chilòmetros cuadros e interessat Piemonte, Lombardia, Emìlia-Romagna, Vènetu, Friuli-Venètzia Giùlia. Tando b'at su Tavoliere delle Puglie, 4.810 kmc, sa Maremma chi in Toscana e in su Làtziu s'isterret pro 2.500 kmc. In su de bator postos de custa classìfica, a pustis sa Pranura Salentina, 2.000 kmc in sas Pullias, bi sunt sos Campidanos sardos, istèrridos pro 1.850 kmc).
No est totu chi ischint chi finas a su 17 martzu de su 1861, cando su Regnu de Sardigna at mudadu su nòmine in Regnu de Itàlia, sos dischentes de totu s'Istadu imparaiant chi sos rios de Sardigna fiant su Po, sas Doras e, craru, su Tirsu. A banda de custa curiosidade istòrica, cales sunt sos rios italianos? De sos deghe prus mannos, su prus longu est su Po chi cun sos 652 chilòmetros suos, moende dae Piemonte crompet a su Vènetu traessende Lombardia e Emìlia-Romagna; su segundu est s'Adige (410 chilòmetros) chi colat in su Trentinu-Sud Tirolu/Alto Agige; b'est tando su Tèvere (405 km) chi traessat Emìlia-Romagna, Toscana, Ùmbria e Làtziu. Sighint s'Adda (313 chilòmetros), s'Òglio (280 km), su Tànaro (276 km), su Ticino (248 km), s'Arno (241 km), su Piave (220 km), su Reno (211 km) chilòmetros. Su riu prus longu de Sardigna est su Tirsu, chi naschet in su pranu de Buddusò e si ghetat in su Golfu de Aristanis a pustis 152 chilòmetros.
In contu de lagos, su prus mannu est su de Garda (370 kmc) intre sa Lombardia e su Vènetu; b'at tando su Lagu Maggiore (145 kmc) chi moende dae su Ticinu interessat Lombardia e Piemonte, su Lagu de Como chi in Lombardia s'isterret pro 145 kmc. In su tzentru b'at sos lagos Bolsena e Trasimeno, su primu de 128 kmc e su segundu de 113,5 kmc. In prus de custos lagos naturales, b'at sos chi sunt formados dae digas e chi sunt duncas artifitziales. Su prus mannu in Itàlia est su Lagu Omodeo in Sardigna chi caget 792 milliones de metros cubos de abba.
Sas regiones sunt: Abrutzu (1.342.366 abitantes, Bidda manna L'Aquila, 10.795 kmc), Basilicata (587.517, Potenza, 9.995 kmc), Calàbria (2.011.395, Catanzaro, 15.081 kmc), Campània (5.834.056, Nàpoli, 13.590 kmc), Emìlia-Romagna (4.432.418, Bologna, 22.456 kmc), Friuli-Venètzia Giùlia (1.235.808, Trieste, 7.855 kmc), Làtziu (5.728.688, Roma, 17.208 kmc), Ligùria (1.616.788, Gènova, 5.421 kmc), Lombardia (9.917.714, Milanu, 23.863 kmc), Marche (1.565.335, Ancona, 9.366 kmc), Molise (319.780, Campobasso, 4.433 kmc), Piemonte (4.457.335, Torinu, 25.402 kmc), Pullia (4.091.259, Bari, 19.371 kmc), Sardigna (1.675.411, Casteddu, 24.089 kmc), Sitzìlia (5.051.075, Palermo, 25.703 kmc), Toscana (3.749.813, Firentze, 22.990 kmc), Trentinu-Sud Tirolu/Alto Adige (1.037.114, Trento e Bozen/Bolzano, 13.607 kmc), Ùmbria (906.486, Perùgia, 8.456 kmc), Valle d'Aosta (128.230, Aosta, 3.263 kmc), Vènetu (4.937.854, Venètzia, 18.391 kmc).
Su nùmeru de sas provìntzias no est semper istadu su matessi, finas chi si punnat oramai a no lu crèschere prus; a dies de oe sunt duncas110. Su pròpiu cunsideru est de fàghere in contu de sas comunas chi creschent e finas mìnimant cando duas si aunint. A dies de oe sas comunas italianas sunt 8.092. Sas prus manna est Roma cun prus de 2.500.000 abitantes e sas prus minore est Monterone, in Lombardia, chi contat 33 abitantes.
Su nùmeru de sas provìntzias no est semper istadu su matessi, finas chi si punnat oramai a no lu crèschere prus; a dies de oe sunt duncas110. Su pròpiu cunsideru est de fàghere in contu de sas comunas chi creschent e finas mìnimant cando duas si aunint. A dies de oe sas comunas italianas sunt 8.092. Sas prus manna est Roma cun prus de 2.500.000 abitantes e sas prus minore est Monterone, in Lombardia, chi contat 33 abitantes.