Limba e Logos de Sardigna
Logos > Sardigna
Sa Sardigna
Sa Sardigna no est petzi sa terra chi tenet una istòria geològica de sas prus antigas de su Continente europeu, tenende unu paris de rocas chi si sunt formadas 600 milliones de annos a como. Est terra chi istràngiat unu patrimòniu naturale e una richesa culturale de sas prus mannas in Europa chi s'est cumintzada a pesare sa die de 22 mìgia annos a como chi s'òmine at ghetadu pee in s'ìsula. A torrare contu de totu su patrimòniu de ambiente e de cultura non benit bene. Nde presentamus un'issèberu in custos itineràrios chi ant a contare contos de logos e de istòria dae su cabu de susu a su de giosso, moende dae s'ìsula de Asinara a sa de Sant'Antiogu.
S'agatant in s'oru de s'aeroportu de s'Alighera e sunt inditadas dae cartellos. Sa necròpoli de Ànghelu Ruju est, pro su chi nd'ischimus in dies de oe, sa prus manna: sas domos de gianas chi finas a como sunt istadas imbentas sunt trintoto. In s'intrada b'at una mapa isculpida in una làbida de màrmuru chi agiuat a chie las cheret bisitare. Sa de prus importu est sa chi tenet su nùmeru III. Pro b'intrare cheret de fàghere sas tres istradas de un'iscala e rugrare tando unu passàgiu: a manu dereta s'agatat sa prima de duas tumbas s'una in fatu de s'àtera. In fundu, dae un'intradòrgiu si colat a una istàntzia manna e tando a ses àteras tumbas. S'ant a bìere in sos antariles de unos nitzos sos sìmbulos de su trau, est a nàrrere de su Deus de sos sardos chi in cue interraiant sos mortos issoro.
Sas tumbas prus antigas pertenent a sa chi si narat Cultura de Otieri, pagu prus o mancu de su 2500 in antis de Gesucristu. Pro nd'ischire de prus, si podet bisitare su Museu de sa “Sella e Mosca”, sa sienda chi est inoghe dae s'agabbu de su XIX sèculos. In s'intrada b'at unu cartellu lughente chi contat su chi in custos tretos est capitadu sos tempos colados e una deghina de àteros cartellones faeddant de sas culturas antigas, dae sa de Santu Miali de Otieri a sa de Bunnànnaru, comente sunt contadas finas dae repertos agatados in sas tumbas.
Lassada sa necròpoli, si leat sa SP 42 cara a Portu turre. Sa tzitade de oe fiat in sos tempos de su domìniu romanu Turris Libissonys, una bidda manna chi fiat unu de sos testimòngios de su podere de Roma in Sardigna. Sos restos de prus importu de custa presèntzia s'agatant in s'oru de su caminu ferradu chi moet dae su portu de sa tzitade de oe. Inoghe b'at finas sas ruinas de sos bagnos termales romanos, prus nòdidas comente su palatzu de su Re Bàrbaru, unu de sos tres bagnos, paris cun sas de Pallotino e sas naradas Meatzke. A curtzu b'at s'Antiquàrium chi tocat de bisitare pro connòschere sa bida de sa tzitade romana. De importu est finas su ponte chi s'agatat in sa carrera omònima e chi de sos pontes romanos abarrados ritzos in Sardigna est su prus mannu. S'agatat propassadu s'Antiquàrium e sos bagnos Meatzke. Prendet sas duas alas de Riu Mannu e est fatu cun sete arcadas de mannària diferente. Su chi si biet in dies de oe diat dèpere èssere de su primu sèculu in antis de Gesucristu.
Intrende a sa tzitade, in antis de su portu e de sas ruinas romana, in unu montigru a manu manca b'at sa basìlica de Santu Gavinu, unu sordadu mortu in su 235 a pustis de Gesucristu dae s'armada romana ca no aiat chertu denegare sa fide cristiana. Paris cun isse sunt istados mortos Brothu e Gianuari, sos àteros màrtires ammentados in custa crèsia manna e in su poema in sardu de su 1582 iscritu dae Araolla Sa vida, su martìriu, et morte dessos gloriosos Màrtires Gavinu, Brothu et Gianuari. Su fràigu est cumintzadu in su de 11 sèculos de s'era nostra, impreende una capella bizantina de su 400 a pustis Gesucristu e est istadu agabbadu in su de 12 sèculos. Est cunsiderada sa de prus importu intre sas crèsias romànicas in Sardigna e est istada sa sea de su Regnu de Torres, comente si podet cumprèndere dae sos istemmas reales postos in manos de sos ànghelos isculpidos in su portale gòticu-sardu de s'ala meridionale.
In s'àbside orientale de sa crèsia (nde tenet duas) b'at sas istàtuas de sos tres màrtires, ammentados finas in unu donu de promissa de su Setighentos chi mustrat sa morte issoro. De interessu est finas una losa, iscrita in gregu bizantinu, chi contat sa rebellia de sos sardos de custas alas chi ant gherradu contra sos longobardos chi si cheriant apoderare, cumandados dae su conte de Torinu Agilulfo, maridu de sa reina Teodolinda. Sa losa ammentat comente in su 598 sos sardos aiant bintu sos invasores.
Pro cròmpere a S'Asinara, dae Portu turre tocat de leare su caminu de Istintinu, sa bidda chi est nàschida in sa fine de s'Otighentos cando unu pregone reale nch'at catzadu sos pastores e sos piscadores de s'ìsula pro la bortare in ispidale in antis e in galera tando. Dae Istintinu su mangianu moet unu bastimentu chi pagu prus o mancu in mesora batit a Fornelli, in ue pro annos e annos b'aiat una galera pro presoneris perigulosos meda in su cunsideru de sos tribunales. Nàschidu in su 1997 su Parcu naturale, sa presone non b'est prus.
S'ìsula cheret bisitada acumpangiados e est una ventura chi si balet a beru. De bìere sunt sa Cala de Sant'Andria e Cala di Sgombro di dentro, unu sinu de mare cun in mesu isuleddas de granitu abitadas dae pugiones de castas vàrias. Cherent bisitadas finas Cala reale, nàschida pro istrangiare malàidos in antis e tando sos presoneris austrìacos e ungheresos de sa prima gherra e Cala d'Oliva, burgu de piscadores in su de 18 sèculos. Non b'at de s'ispantare si in custa bìsita at a capitare de imbènnere mugras e sos poleddos arbos, sos chi, a su chi paret ant dadu su nòmine de oe a S'Asinara, una bia connota comente Sinuària.
Pro cròmpere a Monte Arci cumbenit de leare sa 131 e de andare cara a Morgongiori e de leare su caminu de su monte. No est indedda dae inoghe. Prus de unu biàgiu fatu pro bìere testimòngios de unu tempus coladu (fràigos, òperas de arte e gasi e gasi) custu cara a Monte Arci si podet mutire una iscampiada a ammentos de sa mente, inghiriados dae paesàgios gasi galanos chi nche dogant s'alenu. Inoghe, 6.000 de annos a como est nàschida sa prima tecnologia aplicada a sa pedra còrvina, s'ossidiana, est a nàrrere, niedda che corbu. Custa pedra est unu bidru vulcànicu chi sos òmines de tando aiant imparadu a bortare in atzas arrodadas, puntas de lantzas e de fritzas, istraleddas e pugnales. Dae Monte Arci, moiant sos caminos chi giughiant sa pedra còrvina in belle totu su Mediterràneu setentrionale, dae ue sos sardos carraiant su chi lis bisongiaiat.
Ite b'at de bìere? Su prus sunt, comente s'est naradu, paesàgios bellos meda e mannos (no est de badas chi su monte, sas chimas suas, sas forestas e sas murallas naturales sunt oe Parcu naturale de sa Regione sarda). Mancari gasi, no s'at a istentare a agatare codinas de pedra còrvina o pedra pistoni comente est finas mutida s'ossidiana. Bi nd'at una cantidade manna, si si pensat chi in s'ala orientale e in cudda otzidentale de su monte sunt istados imbentos finas o como 13 tzentros pro sa collida (una casta de magasinos mannos mannos in s'abertu), 75 tzentru pro la traballare e 190 istatziones pro la seberare e la mandare cara a sos logos in ue fiat pedida. A chie cheret bìere comente fiant sos depòsitos, o in Abas o in Pau, podet domandare comente si arribat a su de Sa Tellura: cada unu inoghe s'at a pòdere sapire de s'agatare cara a cara a unu de sos logos de importu mannu pro s'istòria de s'òmine mediterràneu.
Unos annos faghet ant fatu sos contos: su calendàriu neolìticu de Circùitus faddiat pagu prus o mancu de su chimbe pro milli. Non b'at de s'isetare monumentos mannos comente podent èssere unu nuraghe o una tumba de gigantes o una domo de giana: est de importu petzi s'afinu chi podet dare su de abbistare su fràigu de sa mente de òmines nàschidos tres mìgia de annos in antis de Gesucristu. Pro cròmpere a Circùitus moende dae Monte Arci e torrados a Abas, cheret leadu su caminu de Làconi. In antis de custa bidda, in s'oru de Assolo si imbucat a manu manca pro andare a Asuni. Su chi amus mutidu calendàriu de Circùitus s'agatat a manu destra e tocat de dare cara, ca su giassu no est signaladu, a duas pedras fitas bastante artas e postas in fila in unu bacu minore. Su monumentu est fatu dae unu chircu de pedras sena traballadas: sa prus manna, una roca de pedrarba, e àteras prus minores daiant a sos neolìticos, galu cassadores e galu si podet dare a “imbentare” sa massaria e su pastoriu, sa mesura de su tempus e de sas istajones. Est dae custa tziviltade chi, sèculos a pustis, chi est nàschida cussa chi at a fraigare sas pedras fitas, sas chi si narant istàtuas menhir, chi si podent agatare, a curtzu a Circùitus, in su museu de Làconi.
A inoghe, in ue b'at oe Fordongianus, fiant cròmpidos in su 19 a pustis Gesucristu sos rapresentantes de sas “civitates barbariae” pro si rèndere, agabbende una resistèntzia durada duos sèculos e mesu, a sos romanos. In sos tempos si naraiat galu Hypsa, a sa manera de sos pùnicos. Ma sas paghes cun sos barbaritzinos non depent èssere duradas meda, si in su segundu sèculu Hypsa si bortat in Forum Traiani, una tzitade forteresa. Fordongianus est custa, su Forum Traiani de tando. S'agatat custa puru in sa provìntzia de Aristanis e si bastat sighende in sa SP 38 e colende·nche Samugheo e Àllai.
De sa tzitade antiga de sos romanos abarrant sa ruinas de sos bagnos termales, fraigadas in su momentu de prus importu mannu. Abarrant sas ruinas puru de un'anfiteatru oe torradu a acontzare e sas de s'acuedutu e de sos trintzeramentos militares. E b'at finas sos restos de su fràigu mannu de sos bagnos termales, de sa pischina, de unu pòrtziu e unu càntaru chi tenet sa forma de una conca de leone: s'abba bi crompet dae unas benas, callente intre 54 e 60 grados. A manu manca b'at un'àteru fràigu a terratzos cun unu muru ladu de pedra mòlina chi est connota finas che pedra de Fordongianus. A sos romanos paret chi esseret serbidu pro amparare sos bagnos dae su Tirsu chi essiat totora dae sos àrgines.
In Fordongianus cheret bida finas sa crèsia de Santu Lussùrgiu, romànica ma fraigada in su logu de su martìriu subra ruinas prus antigas, paret bizantinas, chi si podent bìere. De importu est, in palas de sa crèsia, una isculturedda de unu ballu sardu chi in s'antigòriu si costumaiat fàghere finas in logos de cultu cristianos.
A Seddori si crompet dae sa 131 in sa traversa chi inditat su nòmine in italianu de sa bidda: “Sanluri”. Morta chi si nde fiat sa reina Lionora d'Arborea in su 1404, Martinu, unu fìgiu de su re de Aragona est cròmpidu cun un'armada manna a s'apoderare totu sa Sardigna. E inoghe, in su 1409, in una batalla sambenosa at bintu sos sordados de su Regnu de Arborea, in unu montigru, Bruncu de sa Batalla, in s'oru de su casteddu chi, a su chi si contat, fiat sea de Lionora.
Cumintzadu a fraigare in su de 12 sèculos e agabbadu in su de 14, su casteddu de Seddori est unu de sos pagos bene cunservados in Sardigna. Sos aragonesos si nde fiant apoderados in su 1366, una setantina de annos a pustis chi su papa Bonifàtziu VIII aiat intregadu a Aragona sa licentia invadendi, su permissu est a nàrrere de ocupare sa Sardigna e sa Còrsica. Ma fiat torradu tando a sos Arborea chi in cue sunt abarrados finas a sa derruta de su Bruncu de sa batalla. Oe in intro de su casteddu si podent bisitare e siat su Museu de su Duca de Aosta dedicadu a su Risorgimentu italianu e siat su chi collit belle 400 òperas de chera fatas intro de su 1500 e su 1800. De importu finas sos aposentos de letu cun mobìlia de sos sèculos XVII, XVIII e XIX.
De abbistare sunt finas duas crèsias galanas meda, sa de Santu Roco de su 1500 a sa manera gòticu e cussa baroca de Nostra Segnora de sas Gràtzias.
Dae Seddori si imbucat su caminu pro Biddanoa 'e Forru. Inoghe andamus a bìere su giassu nuraghesu de Genna Mari de Biddanoa 'e Forru, chi est de sos monumentos de su de 20 sèculos in antis de Gesucristu, unu de sos prus chi pilisat sa mente e su coro de chie lu bìsitat. Mescamente si unu si domandat pro ite est chi in s'antigòriu naraiant chi “Genna Mari fùmiat e però non coit pani”. Dae su montigru essiat fumu, ma ite bi capitaiat non s'ischit. Bi coghiant terralla? Bi si fundiant metallos? Siat ite si siat, in su cumintzu de s'istòria sua, Genna Mari (ghenna aberta cara a una paule?) teniat una turre manna e bia. Colende su tempus, sos sardos de tando b'ant annantu in antis tres turres e murallas mannas mannas chi las auniant e tando un'àteru muru chi depiat tènnere sa forma de un'esàgonu, mai però cumpridu. In intro b'aiat unu putzu a tholos, unu fràigu est a nàrrere fatu dae chircos de pedras, s'unu subra de s'àteru, minimende cara a s'artu finas a si tancare.
Siat istadu unu tèmpiu, comente pensant unos istudiosos e comente dat a pensare su putzu, o su palatzu de unu re o finas una forteresa, a inghìriu de su nuraghe b'aiat una bidda, mannas pro sos tempos, de domos a pinneta. Oe b'abarrant petzi sos fundamentos, comente càpitat de àteru in totu sas biddas nuraghesas.
A su che resurtat a sos archeòlogos, sos primos fràigos sunt istados fatos in antis de su de 13 sèculos e sos ùrtimos duos o tres sèculos a pustis. S'istòria de custu giassu, de su nuraghe e de sa bidda sua, est contada dae mìgias de ogetos agatados in ie e collidos in su museu de sa bidda de Biddanoa e totu. L'agatamus, unos sessanta chilòmetros in antis de Casteddu, essende dae sa 131 in s'atraessada inditada dae sos cartellos. In mesu a sos repertos collidos in su Museu, tocat de ammentare sos frunimentos de unas pinnetas, sos istèrgios in ue si colliat sa roba de mandigare e meda àtera terràllia, in prus de lugherras, monedas e prendas.
Faghimus unu brincu de tres mìgia de annos, andende a bìere sa crèsia de Santu Pedru de Tuiri chi agatamus moende dae Biddanoa 'e Forru cara a Luamadrò e a Pauli Arbarei. In sa crèsia de Tuiri chi mantenet galu parte de su fràigu nadiu de su 1500. In intro b'at pinturas de sas prus bellas e de importu de su Chimbighentos sardu. A Santu Pedru est pesadu su retàulu firmadu dae su Maistru de Casteddu sardu: ùndighi cuadros chi in prus de una Rughe santa de ispantu e una Nostra Segnora in su tronu, mustrat sos paesàgios de sa Marmidda de su tempus. Meda meda bellu est finas s'altare majore e àteru e tantu galanu est unu cuadru pintadu in su 1534 chi unos crìticos narant chi est de unu dischente de su pintore venetzianu Tintoretto.
Si podet arribare a Gèstori faghende in antis sa 131 finas a Seddori e tando sa 197 finas a sa bidda chi li dat su nòmine a sa Giara chi semus andende a bìere e chi, su beru, est finas de Tuiri, Setzu e Jaroi. Barantaduos chilòmetros cuadros, 500 metros de artària de mèdia, sa Giara est abitada dae sos tempos prus antigos, comente contant sos trinta ses nuraghes chi si pesant in custa artura de pedra mòlina: inoghe b'at finas unu de sos proto-nuraghes prus antigos, Bruncu Madugui, fraigadu in su 1800 in antis de Gesucristu.
Unu padente de chercos e pojas de abba sunt sa cuarnitze naturale in ue campant sos cadditos de sa Giara chi, a su nàrrere de unos naturalistas, sunt de sos caddos prus antigos de su mundu. Basseddos e minores, giutos dae sos nuraghesos in carchi biàgiu fatu cun sas naes issoro, una bia ispartinados in totu s'ìsula, como s'agatant petzi inoghe: ant arriscadu sos tempos colados de èssere ispèrdidos. Como totu su tretu, naradu sa Giara Manna dae sos de su logu, est amparadu dae unu Parcu naturale chi est a garbu de nos acumpangiare in giru. S'artura no est petzi logu de bisitare pro sos monumentos antigos e pro sos cadditos: sa maia de sa Giara est finas in sos colores de s'ambiente naturale: sos botànicos b'ant contadu prus de 350 castas de matas e matigheddas. Carchi una est rara àteru ue, che a s'erba de oro (Morisia Monantha) chi bogat unu frorigheddu grogu, dae cue su nòmine.
Dae Gèstori a Ìsili, colende in Nuragus, b'at 17 chilòmetros de fàghere. In s'intrada a sa bidda, a manu destra non podet colare sena bidu su nuraghe Is Paras, chi tenet s'istàntzia prus arta, e de sas prus galanas, intre sos nuraghes: belle 12 metros. In sos tempos antigos petzi sa tumba de Agamènnone est istada fata prus arta. Is Paras si pesat in unu montigru e est fatu dae turre in pedra calcàrea (fraigada in su de 14 sèculos) e dae àteras tres turres inghiriadas dae unu bastione mannu. Su chi ispantat deretu est, sena duda, s'artària de sa tholos, sa cùpula est a nàrrere, de su monumentu. A manu destra, a belle tres metros dae su pavimentu moet un'iscala in mesu de muru chi crompet a su terratzu. A contare de s'impreu sacru chi depiant fàghere de su nuraghe sos chi istaiant in sa bidda nuraghesa (galu a iscavare), b'at in su tzentru unu putzu tundu.
Bisitadu Is Paras, antis de sighire su biàgiu, b'at su tantu de bìere in bidda sas crèsias de Santu Saturninu e sa de Santu Giosepe de Calasàntziu e su Museu de su Ràmene, istrangiadu in su cumbentu betzu de sos Iscolòpios. In su museu nos ant a acumpangiare in unu biàgiu istòricu de interessu meda a cumprèndere sa bida de custa comunidade connota in totu sa Sardigna ca fiat sa bidda de sos ramenajos.
Sa Giara de Serri, in ue s'agatat su santuàriu nuraghesu de Santa Vitòria, est unu de sos logos sacros de sos sardos de su de 20 sèculos in antis de Gesucristu. Inoghe s'agataiant sos abitantes de sas biddas nuraghesas de a curtzu pro fàghere afàrios, s'ispassiare e pregare su Deus issoro, comente càpitat, de àteru, in sos santuàrios sardos finas in in dies de oe. Santa Vitòria est pagos chilòmetros colada sa bidda de Serri chi s'agatat a 62 chilòmetros subra Casteddu in sa 128.
Sa prima atapada est cun una tanca a sestu de ou longa 73 metros e lada 50 chi fiat su logu de sas festas: si bient galu sas tratas de tres pinnetas in s'oru de su muru e una cumbessias chi serbiant, paret, a istrangiare sos fideles o, narant àteros, pro iscambiare sas mercantzias. In s'ala prus atundada de sa tanca, unos pilastros reghiant sas traes de una coberta manna chi amparaiat sos pellegrinos. Inoghe a curtzu b'at su putzu sacru, unu de sos monumentos nuraghesos de prus importu chi nos sunt abarrados, cun sa forma sua chi si assimìgiat a s'istampu de una crica. Unu passadissu minore, inghiriadu dae muros e setzidòrgios de pedra, giughet a s'intrada de sa fonte faladas 13 istradeddas. In s'oru b'at sa cresiedda de Santa Vitòria, fraigada in Mediuevu impreende finas pedras giai traballadas dae sos nuraghesos.
De importu mannu sunt àteros monumentos puru che a su chi li narant sa Pinneta de su cabu, unu fràigu mannu inghiriadu de unu muntone de repertos chi galu non s'ischit ite podiant èssere. Pagu prus de chentu passos dae inoghe si pesat un'àtera pinneta manna in ue, a su chi si pensat, si riuniant a parlamentu sos cabos de sas biddas: sunt 48 setzidòrgios postos in chircu, pro singiulare chi in cue nemos contaiat prus de un'àteru. Una Corona de logu, paret de cumprèndere, pesada duas mìgia annos in antis de sos Regnos sardos chi nd'aiant fatu una istitutzione. In custu giassu de sa Giara de Serri b'at galu meda de iscavare, e mancari gasi su chi est giai essidu a craru est a gradu de contare cosas meda de sa bida tzivile e religiosa de sos sardos de prus de tres mìgia annos a como.
Aiat poderadu sos afrontos de trinta sèculos, ma s'est dèpida rèndere a su tontìghine de sos tumbarolos chi in pagos annos ant ghetadu muros, iscavadu, bortuladu, ammuntonadu pedra pro chircare siddados. Mancari gasi, sa bidda nuraghesa de Tìscali sighit a ammajare a chie la bìsitat. A Tìscali si podet cròmpere siat dae Ulìana e siat dae Durgali, acumpangiados craru, ca non benit bene a intrare a sa sola a sa “bidda cuada” chi li narant a Tìscali.
Moende dae Durgali, b'at unos dòighi chilòmetros de fàghere parte in màchina e parte a pee e su caminu est bastante bene inditadu, ma sa cosa mègius est a pedire de èssere acumpangiados dae sas guidas.
Medas milliones de annos a como, in su monte b'at àpidu una ruta chi at fatu una calanca tunda e a forma de cùpula, lada mesu chilòmetru e arta chentu metros. Est in cue intro chi s'òmine nuraghesu, no ischimus cando, at fraigadu sa bidda de Tìscali. Sas pinnetas tundas e sas domos iscuadras sunt belle baranta e sunt partzidas in duos bighinados. Sunt amparadas dae sas costanas de sa pèntuma. Su prus de pinnetas e domos sunt derrutas e de mesa si bient petzi sos fundamentos.
Torrados a Durgali, si leat su caminu pro Ulìana e sighende sos cartellos si crompet a Su Gologone, sas benas càrsicas chi non sunt petzi de sas prus bellas de Sardigna ma finas de sas prus mannas, ghetende belle 300 litros cada segundu. Sas abbas essint dae sas rocas e formant unu lagu minore; dae inoghe moet unu trainu chi si ghetat a su Tzedrinu chi colat in cue a curtzu. Dae inoghe si podet andare a Lanaito, una badde galana meda chi in prus pagu de deghe chilòmetros batit e siat a s'intrada de Tìscali (cosa chi non si cussìgiat de fàghere a sa sola: b'at guidas inoghe puru) e siat a su giassu nuraghesu de sa Sedda de sos carros.
Sighende pro bastare s'àtera impasada de custu itineràriu, Orgòsolo, b'at su tantu de si firmare in Ulìana pro abbistare duas de sa crèsias suas: Santu Innàssiu e Santa Maria. Sa prima est testimòngia de s'istòria tribulada de sos gesuitas in Sardigna e cunservat una istàtua de Santu Frantziscu Savèriu e unu retàulu de su Chimbighentos, paret de su Maistru de Ulìana. In Santa Maria s'agatant istruturas a sa moda gòticu-sarda de su 1400.
Bìndighi chilòmetros dae Ulìana, sa “bidda de bandidos” comente l'ant mutida, si presentat istorchende·si a manos suas: duas rocas a bàrdia de su caminu chi àrtziat a Orgòsolo bortadas in una figura manna de unu bandidu chi si cuat sa cara. Cumintzat gasi una galleria de murales pintados in sas carreras e in sas pratzas de sa bidda. Contant contos de persones malas a abbadinare, fatas colare pro bandidos e de bandidos fatos colare pro gente de gabbale. E contos de peleas populares che a sa de Pratobello chi in su 1969 at bidu totu sa bidda ponende·si de rugradis pro chi no esseret fata in su sartu una base militare. Su prus de sos murales sunt fatos dae unu senesu cròmpidu a Orgòsolo pro imparare a sos pitzinnos de sas mèdias e in cue abarradu pro annos e annos: Francesco Del Casino. E paris cun isse, a pintare si sunt postos artistas locales e àteros bènnidos dae àteru ue. Sos murales, deghinas e deghinas, podent èssere bidos, craru, petzi abbistende colores e figuras, ma no at èssere cosa male fata a s'informare pro ite e in cale ocasione sunt istados pintados.
Non cheret lassada una iscampiada a su Supramonte, mancari sena s'atrivire de mòere a sa sola prus indedda de Funtanabona, se bena in ue naschet su Tzedrinu, e de Monte Santu Giuanne, su toneri dae ue si podet bìere unu panorama de ispantu e in ue si pesaiat in s'Otighentos e baddu prus a tardu puru una cresiedda. Si, intamen, b'at a chie nos ghiat si podet andare a bìere Nuraghe Mereu, s'eligàrgiu nadiu e su Disterru, un'ispèntumo fundudu belle 250 metros.
A Buggerru si podet cròmpere essende a Marrùbiu in sa 131 e sighende in sa 126 pro una setantina de chilòmetros. Sa bidda est connota in Sardigna e in foras ca inoghe sunt nàschidos sos primos isciòperos de su Noighentos e pagu connota, si no in custos ùrtimos annos, ca s'iscàmpiat a unu de sos mares prus bellos de su Mediterràneu. Est inoghe chi cumintzat unu biàgiu in ambientes naturales de ispantu mannu. Prima impasada in Pranu Sartu, bidda de minadores finas a cando no ant tancadu sas minas e oe ispèrdida. Nemos istat prus in sas domos rujas mesu derrutas e mancari gasi a gradu de nos contare sa bida de una umanidade chi inoghe, cara a una de sas calas prus ammajadoras e dèghidas de custu mare, ant traballadu, campende una bida de peleas manna.
Sighende galu, bene inditada dae cartellos, s'agatat Cala Domèstica. Custu logu puru s'agatat in unu tretu de minas, comente mustrant sas ruinas in s'oru de sa marina chi ponent a pensare chi dae su fràigu totu in una sa gente si nche siat fuida. Sunt sas ruinas de magasinos e depòsitos de su minerale chi isetaiat a lu batire a s'àtera ala de su mare. Sa marina est partzida in duos dae unu promontòriu istampadu dae un'arcu: in cue si podet colare dae unu mare a s'àteru, cara a una praja cuada a ue si ghetat unu trainu.
Masua puru est oe unu logu de ispantu mannu. Fiat gasi sos tempos colados puru, ma fiat prus de àteru logu de traballu e de peleas, comente contant sos fràigos chi si pesant in s'oru de sa marina e cara a cara su Concali su Terràinu, un'iscòlliu in mesu de su mare chi carchi unu at torradu a batijare Pan di Zucchero. B'at, in s'oru de mare, s'imbarcu naradu Portu Flàvia fraigadu in su 1924 dae ue moiant sos minerales bogados dae sa minas a curtzu. B'aiat a sos tempos unu machinàriu sena paragones in su mundu: unu nastru longu 15 metros chi los giughiat a sas naes. Diferentemente dae àteros bidditzolos coigiados dae sos abitantes, Masua est galu abitada: b'istant unas baranta persones chi campant puru de unu turismu chi est cumintzende a s'abbigiare de sas bellesas de custos tretos.
Dae Masua a s'ùrtima impasada de custu itineràriu, Nèbida, faghimus pagu prus de tres chilòmetros. Nèbida puru fiat una bidda de minas, oe pretziadu meda dae sos turistas, mancari non siant galu medas. Est cosa dèghida passigiare in un'àndela a impedradu chi andat costa·costa in s'oru de su mare, cara a cara a iscòllios chi parent semenados in s'abba (a manu destra si biet galu su Concali su Terràinu) e a un'antigu fràigu in ue sos minerales fiant innetados in antis de s'imbarcu. Pesada in su 1897, cun arcos e colunnas chi s'iscàmpiant a mare, sa chi est connota comente Laveria Lamarmora, est unu de sos assempros de prus importu de s'archeologia industriale de Sardigna. Est istada, non de badas, reconnota Patrimòniu de s'umanidade dae s'UNESCO, est istada guastada dae una maretada forte meda in su mese de Sant'Andria de su 2010. Mancari gasi b'at su tantu de andare a la bìere.
Sa bidda cheret bisitada finas ca tenet unu tzentru istòricu bellu meda (de bìere sa chi est narada sa Domo de sas sorres Pintor, in ue Gràtzia Deledda at ambientadu “Canne al vento”) e in su monte unu monumentu naturale ispantosu: sa Pedra istampada, un'arcu mannu mannu iscavadu in mìgias mìgias de annos dae abba e bentu in una roca verticale.
Pro andare a Bitzi, a bìere unu logu sacru pro sos nuraghesos, Su Romanzesu, leamus su caminu chi brinchende sa 131 nos batit in antis a Onanie, una bidda chi tenet, si podet nàrrere, su tassu prus artu de murales a paragone de sos abitantes e istràngiat una cresiedda romànica de su Milli, Santu Pedru, minoredda, totu in granitu e de bellesa manna. Sas carreras e sas pratzitas de Onanie sunt irrichidas de murales che a su pintadu pro treghentos metros in sos muros de su caminu chi dae sa provintziale àrtziat a sa crèsia majore. Est una via crucis de sos patimentos e de sas peleas de sos tempos nostros pintada dae Diegu Asproni.
Suos (e de su sardu-toscanu Francesco del Casino) sunt meda de sas àteras pinturas murales chi s'agatant in totu ue in sa bidda. Petzi suos, de Asproni, sunt duos friscos chi s'agatant in àteras e tantu crèsias a curtzu a sa bidda: sa de Santu Frantziscu e sa de sos santos Cosma e Damianu.
Cumbenit de torrare dae ue semus intrados a Onanie, si non cherimus fàghere 13 chilòmetros de bortas sighidas, e bortare cara a Bitzi, brincare sa bidda e imbucare su caminu cara a Buddusò finas a cando cartellos nos inditant su giassu archeològicu de Su Romanzesu.
Su putzu sacru e su santuàriu nuraghesu de Su Romanzesu est in una artura prena de suèrgios e de èlighes chi fiat, si podet dare, traessada dae su caminu romanu chi prendiat Caput Tyrsi a Casteddu. Est unu fràigu prenu de maia, progetadu cun sabiduria architetònica manna. Est longu una trintina de metros e est fatu dae una bartza cun setzidòrgios totu a inghìriu chi depiat serbire a sos abitantes pro sos ritos sacros issoro e dae su putzu a tholos, unu fràigu est a nàrrere fatu dae chircos de pedras, s'unu subra de s'àteru, minimende cara a s'artu finas a si tancare. De sa tholos abarrant oe deghennoe filadas de granitu traballadu. Prus de tres mìgia annos a como, sa gente de inoghe (e de sas biddas a curtzu) s'addobiaiat in custu logu e siat pro pregare e siat pro arresonare, sètzida in sos ses setzidòrgios chi inghìriant sa bartza e in sos tres chi b'at in su passadissu chi crompet a su putzu.
Ma in su Romanzesu b'at de bìere àteru puru, che a sos duos tèmpios, unu cumintzadu a fraigare in su de 13 sèculos in antis de Gesucristu e s'àteru galu a iscavare e de su cale, duncas, pagu s'ischit. Cara a su tèmpiu giai iscavadu b'at sos fundamentos de una pinneta manna e addae una mandra chi cabiat, a su chi si pensat, sa domo de su prèide de su santuàriu. In intro de custa mandra si sunt agatados cantos de unu progetu de nuraghe in terralla e mìgias de codinas, siat de cuartzu rosa e siat de giada de su Polèsine. Comente e pro ite fiant cròmpidas a custa altura galu non s'ischit.
Totu custu paris de cultura nuraghesa est istadu fraigadu intre su de 13 e su de 9 sèculos in antis de Gesucristu e mancari gasi sas pinnetas de sa bidda ant torradu restos de s'istare umanu chi sunt finas de tres sèculos in antis.
Sant'Antiogu, sa Solky antiga, est una tzitade sarda chi sos pùnicos in antis e tando sos romanos ant sighidu a abitare e a fraigare. Pagos l'ammentant, ma s'ìsula prus manna a curtzu a sa Sardigna, est prena de nuraghes, de domos de giana, de putzos sacros chi contant a che lu cheret intèndere un'istòria chi cumintzat tempus meda in antis de sa cròmpida de sos cartaginesos. Ma cando s'arribat in su tretu de su tophet de Sant'Antiogu, unu non podet no abarrare marmuradu cara a sas chentu e chentu urnas minores chi collint àteros e tantu pitzinneddos, mortos – ma su contu est suspetu, giai chi l'ant fatu sos inimigos romanos – dae sos babbos cun su ritu de su molk. Contant sos romanos chi sas famìllias aristocràticas moriant sos primos nàschidos pro s'agratziare sos deos e tando, a pustis brusiados, los poniant in sas urnas pro los interrare.
Sa necròpoli de Solky cheret bida e paris cun issa totu sa tzitade pùnica in antis e tando romana. Sunt istadas agatadas e inoghe sunt collidas prendas pùnicas de oro e frunimentos de mortos dae su de 5 a su de 3 sèculos in antis de Gesucristu. Su tophet est prus a susu e inoghe bos podent nàrrere chi sos contos romanos de sas mortes rituales non fiat gasi beros comente si pensat: sos ossos agatados sunt de fera. Cheret bidu finas s'Antiquarium, su museu de sa bidda pùnica e romana.
Cara a Sant'Antiogu, e baddu fraigada dae sos de Solky e totu, b'at Sirai, una bidda antiga de sos nuraghesos torrada a fraigare a chie narat dae sos fenìtzios a chie dae sos nuraghesos e totu in su de 7 sèculos in antis de Gesucristu e tando colada a sos pùnicos. A Sirai si podet arribare siat moende dae Igrèsias e siat dae Carbònia faghende sa S.S.126 finas a su bidditzolu chi li narant Sirai.
Illonghiende su caminu de una trintina de chilòmetros in anda e torra, b'at su tantu de fàghere una iscampiada a Montessu, in ue b'at una necròpoli preistòrica chi cheret bida. In antis de arribare a Sirai e cròmpidos a Santu Giuanni Suèrgiu pigamus su caminu de Sa Baronia (Villaperuccio in italianu). Posta a belle duos chilòmetros dae sa bidda, Montessu est sa necròpoli prus manna in su merie de Sardigna, ispartinada comente est pro prus de milli metros, in unu anfiteatru naturale bellu meda. Su giassu est partzidu in duos tretos: Su Crabi e Su cungiadu de Pittanu.
Sas domos de giana sunt belle baranta, iscavadas in sas fronteras de s'anfiteatru. A sas de su primu grupu (trèighi) si b'arribat dae una iscalinada in pedra dae ue s'intrat a su giassu archeològicu. Is tutoneddos, gasi lis narant a unu segundu grupu, sunt unu paris de tumbas minoreddas in s'ala setentrionale de s'anfiteatru e totu.
Custas e sas àteras, sunt tumbas de mannària e forma diferente e diferentes sunt finas sos disignos e sos signos pintados o isculpidos: ispirales e concas de trau, candelobros e ghennas farsas fiant sa manera de sos abitantes de custu tretu de racumandare a Deus sos mortos issoro. Agabbada sa bisita, si torrat cara a su caminu de Sirai. In su bidditzolu, un'àndala batit a unu muru de rocas mannas e a sa tzitade arta, s'Acròpoli. Duas turres amparant unu passadissu istrintu che essit a una pratzita dae ue moent tres caminos. In custas e in sas àteras carreras b'at sos restos de medas fràigos. Ite fiant: domos de sordados, magasinos o ite de àteru?
De interessu mannu est sa chi est narada domo pùnica, aposentos minores e muros intre-mesu chi ponent a pensare sos archeòlogos. De bisitare sunt finas su tophet e sa necròpoli, fata de pagas tumbas, belle totu iscavadas in sa roca. In una de custa ant agatadu una conca de òmine, una bia furada dae tumbarolos e tando torrada a agatare e como in su Museu de Casteddu. In un'àtera tumba b'at una figura chi diat pòdere èssere de Tanit, sa dea pùnica, si no esseret chi est a conca in giosso.
Pro cròmpere a su tophet bisòngiat de imbucare un'àtera àndala finas a un'iscalinada chi batit a una intrada, su pronao, e tando a una sala interna e a pustis a s'ala prus istichida e sacra de su tèmpiu.
Sas tumbas de gigante de Madau si pesant in una campeda in su sartu de Fonne, chi s'agatat essende in Pratobello in su caminu chi dae Nùgoro andat a Biddanoa Strisàili e a Ogiastra. Tumbas de gigante non cherent nàrrere chi sa gente interrada in ie fiat prus manna de àtera in contu de carena, ma manna in contu de ispìritu, de ànimu. Si podet dare chi sa paràula “gigantes” siat un'ammentu de sa paràula nuraghesa “gigantinu” e “giogantinu” chi pertocaiat sos fìgios de su Deus. Sas de Madau sunt chimbe losas, bator sunt s'una a curtzu a sas àteras e una prus indedda, in unu montigru.
Sas chi sunt istadas iscavadas e torradas a pesare sunt duas e sunt a beru de àrchida e de bellesa mannas. Sos bratzos ispartos de sas esedras, chi parent essende dae sos fràigos a barca bortulada, sunt abertos cara a cara a una sedda, sa chi li narant de Correboi pròpiu ca si assimìgiat a su corru de unu boe o de unu trau. In su de 13 sèculos, sos abitantes de custu sartu, prenu de testimòngios de sa cultura nuraghesa, aiant “copiadu” in custas tumbas unu sinniale religiosu chi bidiant die cun die in s'ambiente naturale.
Pagos chentu metros dae Madau b'at un'àteru giassu archeològicu de importu mannu, su de Gremanu. Su giassu est de sos de prus importu de sa Sardigna nuraghesa e est istèrridu in prus de sete ètaros. Est formadu dae fontes e putzos e dae una bidda. De bellesa ispantosa est su temenos, su santuàriu est a nàrrere pesadu a su Deus trau, longu 70 metros e cun sa parte atundada parada cara a sos corros naturales de Correboi.
Moende cara a s'ùrtima impasada de custu biàgiu, torramus in palas e leamus su caminu de Fonne, sa bidda prus arta de Sardigna cun sos 1000 metros de s'artària sua. In su sartu, sos romanos aiant postu un'istatzione militare issoro, sa de Sorabile chi oe no est fàtzile a bìere comente fiat cumposta. In bidda cheret bida sa basìlica de Sos Màrtires, unu fràigu dèghidu a sa moda baroca de sos prus mannos in s'ìsula. In intro b'at de mirare un'istàtua de Nostra Segnora fata in su 1600. Una paristòria contat chi l'aiant cuncordada frighinende sas relìchias de sos santos e inturtende·nche·las. Galanas e de importu sas pinturas de Padrantoni e Zosepe Are chi contant comente sa Sardigna est istada fata cristiana.
Dae Fonne falamus cara a su lagu artifitziale de Gùsana e dae inoghe su caminu àrtziat cara a Ovodda e a Tìana. In custa bidda, inghiriada dae buscos de èlighe, chercu, nughe e castàngia, est de interessu mannu andare a bìere sa crachera, una màchina de su cumintzu de s'era industriale chi fiat mòida dae s'abba de su riu e chi serbiat a traballare sa lana de berbeghe pro la fàghere a furesi. E pro custu Tìana fiat famada in Sardigna. Parte de unu Museu paris cun unu molinu a abba, custas màchina sunt un'assempru bellu meda de archeologia industriale.
Dassada Tìana, unos batòrdighi chilòmetros prus a susu, b'at Tonara chi paris cun Fonne est nominada sa prus arta de sas biddas sardas: b'at unu bighinadu chi est a milli metros. Ma est ammentada, prus de totu, comente sa pàtria de Pepinu Mereu, unu de sos poetas de prus importu de sa literadura in limba sarda. Sa morte, cròmpida cando teniat in pessu trinta annos, no l'at permìtidu de si fàghere galu prus de importu. In Tonara medas sunt sas cosas chi ammentant a Pepinu Mereu: istàtuas in pedra e in linna, murales, càntaros. Che a Galusè, sa fonte chi at cantadu in una de sas poesias prus connotas e cantadas sia a tenore e siat a chiterra: s'iscultore Tonino Loi de Brebì b'at fatu una bella istàtua in pedra ruja. Un'àtera istàtua manna, isculpida dae Pinuciu Sciola, ammentat su poeta sètzidu iscriende. E àteras isculturas sunt postas in s'oru de àteras fontes, dae sa de Morù a sa de Pitzirimasa, e oru·oru su caminu chi in bidda s'aberit a unu panorama galanu meda cara a sa badde e, indedda chilòmetros e chilòmetros, a su monumentu naturale de Texile, in su sartu de Aritzo.
12. Sos itineràrios
Sa Sardigna no est petzi sa terra chi tenet una istòria geològica de sas prus antigas de su Continente europeu, tenende unu paris de rocas chi si sunt formadas 600 milliones de annos a como. Est terra chi istràngiat unu patrimòniu naturale e una richesa culturale de sas prus mannas in Europa chi s'est cumintzada a pesare sa die de 22 mìgia annos a como chi s'òmine at ghetadu pee in s'ìsula. A torrare contu de totu su patrimòniu de ambiente e de cultura non benit bene. Nde presentamus un'issèberu in custos itineràrios chi ant a contare contos de logos e de istòria dae su cabu de susu a su de giosso, moende dae s'ìsula de Asinara a sa de Sant'Antiogu.- Custu itineràriu moet dae sa necròpoli de Ànghelu ruju e agabbat in s'ìsula de s'Asinara colende dae Portu Turres: 64 chilòmetros in caminu e mesora in mare dae Istintinu.
- In pagu prus de 57 chilòmetros, custu itineràriu nos giughet dae sas bellesas naturales de Monte Arci, in ue s'agatat “s'oro nieddu de sa Sardigna”, a su paris de Circùitus e a su calendàriu neolìticu suo, a Fordongianus, sa forteresa romana pesada contra a sos sardos de sas terras internas.
- Moende dae Seddori, in ue si nch'est mortu s'isperu de soverania de Arborea, andamus a bìere sas prendas de arte collidas in Tuiri, colende in Biddanoa 'e Forru a bistare su giassu nuraghesu de Genna Mari. B'at 28 chilòmetros de fàghere.
- In custu biàgiu de belle 25 chilòmetros andamus a bìere unu de sos donos prus mannos de sa tziviltade nuraghesa in sa giara de Serri. Moimus dae sa de Gèstori in ue galu campant sos cadditos de sa giara e in caminu andamus a bisitare su nuraghe de Ìsili, cun sa turre prus arta.
- In trintasete chilòmetros de caminu, andamus a bisitare sa bidda nuraghesa de Tìscali, cuada in su sartu intre Durgali e Ulìana, e dae inoghe a bìere sos murales de Orgòsolo colende a mirare sa fonte càrsica de su Gologone.
- Custu itineràriu nos batit in pagu prus de binti chilòmetros dae Buggerru, logu istòricu de sas peleas de sos minadores, a bìere paesàgios marinos de sos prus galanos de su Mediterràneu, sos de Masua e de Nèbida.
- In Garteddi, bidda de sa Baronia bene cunservada, andamus a bìere sa sea antiga de sa Diòtzesi de Garteddi e tando, colende a bìere sos murales galanos de Onanie, una sea galu prus antiga: sa de sos nuraghesos in su Romanzesu de Bitzi. Pagu prus o mancu chimbanta chilòmetros.
- Andamus a Sant'Antiogu a chircare su chi nos ant lassadu sos pùnicos e nde sighimus sas orminas finas a Sirai. In mesu amus a agatare Montessu, una necròpoli neolìtica de ispantu. Totu in pagu prus de una bintina de chilòmetros.
- Sas tumbas de gigantes de Madau, in s'oru de Fonne, monumentos de pedra betzos prus de tres mìgia annos sunt sa prima impasada de custu biàgiu chi in 37 chilòmetros nos batint a Tonara, bidda de unu gigante modernu, Pepinu Mereu, unu de sos prus poetas mannos in limba sarda.
Cabu de susu
S'agatant in s'oru de s'aeroportu de s'Alighera e sunt inditadas dae cartellos. Sa necròpoli de Ànghelu Ruju est, pro su chi nd'ischimus in dies de oe, sa prus manna: sas domos de gianas chi finas a como sunt istadas imbentas sunt trintoto. In s'intrada b'at una mapa isculpida in una làbida de màrmuru chi agiuat a chie las cheret bisitare. Sa de prus importu est sa chi tenet su nùmeru III. Pro b'intrare cheret de fàghere sas tres istradas de un'iscala e rugrare tando unu passàgiu: a manu dereta s'agatat sa prima de duas tumbas s'una in fatu de s'àtera. In fundu, dae un'intradòrgiu si colat a una istàntzia manna e tando a ses àteras tumbas. S'ant a bìere in sos antariles de unos nitzos sos sìmbulos de su trau, est a nàrrere de su Deus de sos sardos chi in cue interraiant sos mortos issoro.Sas tumbas prus antigas pertenent a sa chi si narat Cultura de Otieri, pagu prus o mancu de su 2500 in antis de Gesucristu. Pro nd'ischire de prus, si podet bisitare su Museu de sa “Sella e Mosca”, sa sienda chi est inoghe dae s'agabbu de su XIX sèculos. In s'intrada b'at unu cartellu lughente chi contat su chi in custos tretos est capitadu sos tempos colados e una deghina de àteros cartellones faeddant de sas culturas antigas, dae sa de Santu Miali de Otieri a sa de Bunnànnaru, comente sunt contadas finas dae repertos agatados in sas tumbas.
Lassada sa necròpoli, si leat sa SP 42 cara a Portu turre. Sa tzitade de oe fiat in sos tempos de su domìniu romanu Turris Libissonys, una bidda manna chi fiat unu de sos testimòngios de su podere de Roma in Sardigna. Sos restos de prus importu de custa presèntzia s'agatant in s'oru de su caminu ferradu chi moet dae su portu de sa tzitade de oe. Inoghe b'at finas sas ruinas de sos bagnos termales romanos, prus nòdidas comente su palatzu de su Re Bàrbaru, unu de sos tres bagnos, paris cun sas de Pallotino e sas naradas Meatzke. A curtzu b'at s'Antiquàrium chi tocat de bisitare pro connòschere sa bida de sa tzitade romana. De importu est finas su ponte chi s'agatat in sa carrera omònima e chi de sos pontes romanos abarrados ritzos in Sardigna est su prus mannu. S'agatat propassadu s'Antiquàrium e sos bagnos Meatzke. Prendet sas duas alas de Riu Mannu e est fatu cun sete arcadas de mannària diferente. Su chi si biet in dies de oe diat dèpere èssere de su primu sèculu in antis de Gesucristu.
Intrende a sa tzitade, in antis de su portu e de sas ruinas romana, in unu montigru a manu manca b'at sa basìlica de Santu Gavinu, unu sordadu mortu in su 235 a pustis de Gesucristu dae s'armada romana ca no aiat chertu denegare sa fide cristiana. Paris cun isse sunt istados mortos Brothu e Gianuari, sos àteros màrtires ammentados in custa crèsia manna e in su poema in sardu de su 1582 iscritu dae Araolla Sa vida, su martìriu, et morte dessos gloriosos Màrtires Gavinu, Brothu et Gianuari. Su fràigu est cumintzadu in su de 11 sèculos de s'era nostra, impreende una capella bizantina de su 400 a pustis Gesucristu e est istadu agabbadu in su de 12 sèculos. Est cunsiderada sa de prus importu intre sas crèsias romànicas in Sardigna e est istada sa sea de su Regnu de Torres, comente si podet cumprèndere dae sos istemmas reales postos in manos de sos ànghelos isculpidos in su portale gòticu-sardu de s'ala meridionale.In s'àbside orientale de sa crèsia (nde tenet duas) b'at sas istàtuas de sos tres màrtires, ammentados finas in unu donu de promissa de su Setighentos chi mustrat sa morte issoro. De interessu est finas una losa, iscrita in gregu bizantinu, chi contat sa rebellia de sos sardos de custas alas chi ant gherradu contra sos longobardos chi si cheriant apoderare, cumandados dae su conte de Torinu Agilulfo, maridu de sa reina Teodolinda. Sa losa ammentat comente in su 598 sos sardos aiant bintu sos invasores.
Pro cròmpere a S'Asinara, dae Portu turre tocat de leare su caminu de Istintinu, sa bidda chi est nàschida in sa fine de s'Otighentos cando unu pregone reale nch'at catzadu sos pastores e sos piscadores de s'ìsula pro la bortare in ispidale in antis e in galera tando. Dae Istintinu su mangianu moet unu bastimentu chi pagu prus o mancu in mesora batit a Fornelli, in ue pro annos e annos b'aiat una galera pro presoneris perigulosos meda in su cunsideru de sos tribunales. Nàschidu in su 1997 su Parcu naturale, sa presone non b'est prus.S'ìsula cheret bisitada acumpangiados e est una ventura chi si balet a beru. De bìere sunt sa Cala de Sant'Andria e Cala di Sgombro di dentro, unu sinu de mare cun in mesu isuleddas de granitu abitadas dae pugiones de castas vàrias. Cherent bisitadas finas Cala reale, nàschida pro istrangiare malàidos in antis e tando sos presoneris austrìacos e ungheresos de sa prima gherra e Cala d'Oliva, burgu de piscadores in su de 18 sèculos. Non b'at de s'ispantare si in custa bìsita at a capitare de imbènnere mugras e sos poleddos arbos, sos chi, a su chi paret ant dadu su nòmine de oe a S'Asinara, una bia connota comente Sinuària.
Sa mesania
Pro cròmpere a Monte Arci cumbenit de leare sa 131 e de andare cara a Morgongiori e de leare su caminu de su monte. No est indedda dae inoghe. Prus de unu biàgiu fatu pro bìere testimòngios de unu tempus coladu (fràigos, òperas de arte e gasi e gasi) custu cara a Monte Arci si podet mutire una iscampiada a ammentos de sa mente, inghiriados dae paesàgios gasi galanos chi nche dogant s'alenu. Inoghe, 6.000 de annos a como est nàschida sa prima tecnologia aplicada a sa pedra còrvina, s'ossidiana, est a nàrrere, niedda che corbu. Custa pedra est unu bidru vulcànicu chi sos òmines de tando aiant imparadu a bortare in atzas arrodadas, puntas de lantzas e de fritzas, istraleddas e pugnales. Dae Monte Arci, moiant sos caminos chi giughiant sa pedra còrvina in belle totu su Mediterràneu setentrionale, dae ue sos sardos carraiant su chi lis bisongiaiat.Ite b'at de bìere? Su prus sunt, comente s'est naradu, paesàgios bellos meda e mannos (no est de badas chi su monte, sas chimas suas, sas forestas e sas murallas naturales sunt oe Parcu naturale de sa Regione sarda). Mancari gasi, no s'at a istentare a agatare codinas de pedra còrvina o pedra pistoni comente est finas mutida s'ossidiana. Bi nd'at una cantidade manna, si si pensat chi in s'ala orientale e in cudda otzidentale de su monte sunt istados imbentos finas o como 13 tzentros pro sa collida (una casta de magasinos mannos mannos in s'abertu), 75 tzentru pro la traballare e 190 istatziones pro la seberare e la mandare cara a sos logos in ue fiat pedida. A chie cheret bìere comente fiant sos depòsitos, o in Abas o in Pau, podet domandare comente si arribat a su de Sa Tellura: cada unu inoghe s'at a pòdere sapire de s'agatare cara a cara a unu de sos logos de importu mannu pro s'istòria de s'òmine mediterràneu.
Unos annos faghet ant fatu sos contos: su calendàriu neolìticu de Circùitus faddiat pagu prus o mancu de su chimbe pro milli. Non b'at de s'isetare monumentos mannos comente podent èssere unu nuraghe o una tumba de gigantes o una domo de giana: est de importu petzi s'afinu chi podet dare su de abbistare su fràigu de sa mente de òmines nàschidos tres mìgia de annos in antis de Gesucristu. Pro cròmpere a Circùitus moende dae Monte Arci e torrados a Abas, cheret leadu su caminu de Làconi. In antis de custa bidda, in s'oru de Assolo si imbucat a manu manca pro andare a Asuni. Su chi amus mutidu calendàriu de Circùitus s'agatat a manu destra e tocat de dare cara, ca su giassu no est signaladu, a duas pedras fitas bastante artas e postas in fila in unu bacu minore. Su monumentu est fatu dae unu chircu de pedras sena traballadas: sa prus manna, una roca de pedrarba, e àteras prus minores daiant a sos neolìticos, galu cassadores e galu si podet dare a “imbentare” sa massaria e su pastoriu, sa mesura de su tempus e de sas istajones. Est dae custa tziviltade chi, sèculos a pustis, chi est nàschida cussa chi at a fraigare sas pedras fitas, sas chi si narant istàtuas menhir, chi si podent agatare, a curtzu a Circùitus, in su museu de Làconi.A inoghe, in ue b'at oe Fordongianus, fiant cròmpidos in su 19 a pustis Gesucristu sos rapresentantes de sas “civitates barbariae” pro si rèndere, agabbende una resistèntzia durada duos sèculos e mesu, a sos romanos. In sos tempos si naraiat galu Hypsa, a sa manera de sos pùnicos. Ma sas paghes cun sos barbaritzinos non depent èssere duradas meda, si in su segundu sèculu Hypsa si bortat in Forum Traiani, una tzitade forteresa. Fordongianus est custa, su Forum Traiani de tando. S'agatat custa puru in sa provìntzia de Aristanis e si bastat sighende in sa SP 38 e colende·nche Samugheo e Àllai.
De sa tzitade antiga de sos romanos abarrant sa ruinas de sos bagnos termales, fraigadas in su momentu de prus importu mannu. Abarrant sas ruinas puru de un'anfiteatru oe torradu a acontzare e sas de s'acuedutu e de sos trintzeramentos militares. E b'at finas sos restos de su fràigu mannu de sos bagnos termales, de sa pischina, de unu pòrtziu e unu càntaru chi tenet sa forma de una conca de leone: s'abba bi crompet dae unas benas, callente intre 54 e 60 grados. A manu manca b'at un'àteru fràigu a terratzos cun unu muru ladu de pedra mòlina chi est connota finas che pedra de Fordongianus. A sos romanos paret chi esseret serbidu pro amparare sos bagnos dae su Tirsu chi essiat totora dae sos àrgines.In Fordongianus cheret bida finas sa crèsia de Santu Lussùrgiu, romànica ma fraigada in su logu de su martìriu subra ruinas prus antigas, paret bizantinas, chi si podent bìere. De importu est, in palas de sa crèsia, una isculturedda de unu ballu sardu chi in s'antigòriu si costumaiat fàghere finas in logos de cultu cristianos.
Dae Seddori a Tuiri, in tres eras istòricas
A Seddori si crompet dae sa 131 in sa traversa chi inditat su nòmine in italianu de sa bidda: “Sanluri”. Morta chi si nde fiat sa reina Lionora d'Arborea in su 1404, Martinu, unu fìgiu de su re de Aragona est cròmpidu cun un'armada manna a s'apoderare totu sa Sardigna. E inoghe, in su 1409, in una batalla sambenosa at bintu sos sordados de su Regnu de Arborea, in unu montigru, Bruncu de sa Batalla, in s'oru de su casteddu chi, a su chi si contat, fiat sea de Lionora.Cumintzadu a fraigare in su de 12 sèculos e agabbadu in su de 14, su casteddu de Seddori est unu de sos pagos bene cunservados in Sardigna. Sos aragonesos si nde fiant apoderados in su 1366, una setantina de annos a pustis chi su papa Bonifàtziu VIII aiat intregadu a Aragona sa licentia invadendi, su permissu est a nàrrere de ocupare sa Sardigna e sa Còrsica. Ma fiat torradu tando a sos Arborea chi in cue sunt abarrados finas a sa derruta de su Bruncu de sa batalla. Oe in intro de su casteddu si podent bisitare e siat su Museu de su Duca de Aosta dedicadu a su Risorgimentu italianu e siat su chi collit belle 400 òperas de chera fatas intro de su 1500 e su 1800. De importu finas sos aposentos de letu cun mobìlia de sos sèculos XVII, XVIII e XIX.
De abbistare sunt finas duas crèsias galanas meda, sa de Santu Roco de su 1500 a sa manera gòticu e cussa baroca de Nostra Segnora de sas Gràtzias.
Dae Seddori si imbucat su caminu pro Biddanoa 'e Forru. Inoghe andamus a bìere su giassu nuraghesu de Genna Mari de Biddanoa 'e Forru, chi est de sos monumentos de su de 20 sèculos in antis de Gesucristu, unu de sos prus chi pilisat sa mente e su coro de chie lu bìsitat. Mescamente si unu si domandat pro ite est chi in s'antigòriu naraiant chi “Genna Mari fùmiat e però non coit pani”. Dae su montigru essiat fumu, ma ite bi capitaiat non s'ischit. Bi coghiant terralla? Bi si fundiant metallos? Siat ite si siat, in su cumintzu de s'istòria sua, Genna Mari (ghenna aberta cara a una paule?) teniat una turre manna e bia. Colende su tempus, sos sardos de tando b'ant annantu in antis tres turres e murallas mannas mannas chi las auniant e tando un'àteru muru chi depiat tènnere sa forma de un'esàgonu, mai però cumpridu. In intro b'aiat unu putzu a tholos, unu fràigu est a nàrrere fatu dae chircos de pedras, s'unu subra de s'àteru, minimende cara a s'artu finas a si tancare.Siat istadu unu tèmpiu, comente pensant unos istudiosos e comente dat a pensare su putzu, o su palatzu de unu re o finas una forteresa, a inghìriu de su nuraghe b'aiat una bidda, mannas pro sos tempos, de domos a pinneta. Oe b'abarrant petzi sos fundamentos, comente càpitat de àteru in totu sas biddas nuraghesas.
A su che resurtat a sos archeòlogos, sos primos fràigos sunt istados fatos in antis de su de 13 sèculos e sos ùrtimos duos o tres sèculos a pustis. S'istòria de custu giassu, de su nuraghe e de sa bidda sua, est contada dae mìgias de ogetos agatados in ie e collidos in su museu de sa bidda de Biddanoa e totu. L'agatamus, unos sessanta chilòmetros in antis de Casteddu, essende dae sa 131 in s'atraessada inditada dae sos cartellos. In mesu a sos repertos collidos in su Museu, tocat de ammentare sos frunimentos de unas pinnetas, sos istèrgios in ue si colliat sa roba de mandigare e meda àtera terràllia, in prus de lugherras, monedas e prendas.Faghimus unu brincu de tres mìgia de annos, andende a bìere sa crèsia de Santu Pedru de Tuiri chi agatamus moende dae Biddanoa 'e Forru cara a Luamadrò e a Pauli Arbarei. In sa crèsia de Tuiri chi mantenet galu parte de su fràigu nadiu de su 1500. In intro b'at pinturas de sas prus bellas e de importu de su Chimbighentos sardu. A Santu Pedru est pesadu su retàulu firmadu dae su Maistru de Casteddu sardu: ùndighi cuadros chi in prus de una Rughe santa de ispantu e una Nostra Segnora in su tronu, mustrat sos paesàgios de sa Marmidda de su tempus. Meda meda bellu est finas s'altare majore e àteru e tantu galanu est unu cuadru pintadu in su 1534 chi unos crìticos narant chi est de unu dischente de su pintore venetzianu Tintoretto.
De Giara in Giara
Si podet arribare a Gèstori faghende in antis sa 131 finas a Seddori e tando sa 197 finas a sa bidda chi li dat su nòmine a sa Giara chi semus andende a bìere e chi, su beru, est finas de Tuiri, Setzu e Jaroi. Barantaduos chilòmetros cuadros, 500 metros de artària de mèdia, sa Giara est abitada dae sos tempos prus antigos, comente contant sos trinta ses nuraghes chi si pesant in custa artura de pedra mòlina: inoghe b'at finas unu de sos proto-nuraghes prus antigos, Bruncu Madugui, fraigadu in su 1800 in antis de Gesucristu.Unu padente de chercos e pojas de abba sunt sa cuarnitze naturale in ue campant sos cadditos de sa Giara chi, a su nàrrere de unos naturalistas, sunt de sos caddos prus antigos de su mundu. Basseddos e minores, giutos dae sos nuraghesos in carchi biàgiu fatu cun sas naes issoro, una bia ispartinados in totu s'ìsula, como s'agatant petzi inoghe: ant arriscadu sos tempos colados de èssere ispèrdidos. Como totu su tretu, naradu sa Giara Manna dae sos de su logu, est amparadu dae unu Parcu naturale chi est a garbu de nos acumpangiare in giru. S'artura no est petzi logu de bisitare pro sos monumentos antigos e pro sos cadditos: sa maia de sa Giara est finas in sos colores de s'ambiente naturale: sos botànicos b'ant contadu prus de 350 castas de matas e matigheddas. Carchi una est rara àteru ue, che a s'erba de oro (Morisia Monantha) chi bogat unu frorigheddu grogu, dae cue su nòmine.
Dae Gèstori a Ìsili, colende in Nuragus, b'at 17 chilòmetros de fàghere. In s'intrada a sa bidda, a manu destra non podet colare sena bidu su nuraghe Is Paras, chi tenet s'istàntzia prus arta, e de sas prus galanas, intre sos nuraghes: belle 12 metros. In sos tempos antigos petzi sa tumba de Agamènnone est istada fata prus arta. Is Paras si pesat in unu montigru e est fatu dae turre in pedra calcàrea (fraigada in su de 14 sèculos) e dae àteras tres turres inghiriadas dae unu bastione mannu. Su chi ispantat deretu est, sena duda, s'artària de sa tholos, sa cùpula est a nàrrere, de su monumentu. A manu destra, a belle tres metros dae su pavimentu moet un'iscala in mesu de muru chi crompet a su terratzu. A contare de s'impreu sacru chi depiant fàghere de su nuraghe sos chi istaiant in sa bidda nuraghesa (galu a iscavare), b'at in su tzentru unu putzu tundu.
Bisitadu Is Paras, antis de sighire su biàgiu, b'at su tantu de bìere in bidda sas crèsias de Santu Saturninu e sa de Santu Giosepe de Calasàntziu e su Museu de su Ràmene, istrangiadu in su cumbentu betzu de sos Iscolòpios. In su museu nos ant a acumpangiare in unu biàgiu istòricu de interessu meda a cumprèndere sa bida de custa comunidade connota in totu sa Sardigna ca fiat sa bidda de sos ramenajos.Sa Giara de Serri, in ue s'agatat su santuàriu nuraghesu de Santa Vitòria, est unu de sos logos sacros de sos sardos de su de 20 sèculos in antis de Gesucristu. Inoghe s'agataiant sos abitantes de sas biddas nuraghesas de a curtzu pro fàghere afàrios, s'ispassiare e pregare su Deus issoro, comente càpitat, de àteru, in sos santuàrios sardos finas in in dies de oe. Santa Vitòria est pagos chilòmetros colada sa bidda de Serri chi s'agatat a 62 chilòmetros subra Casteddu in sa 128.
Sa prima atapada est cun una tanca a sestu de ou longa 73 metros e lada 50 chi fiat su logu de sas festas: si bient galu sas tratas de tres pinnetas in s'oru de su muru e una cumbessias chi serbiant, paret, a istrangiare sos fideles o, narant àteros, pro iscambiare sas mercantzias. In s'ala prus atundada de sa tanca, unos pilastros reghiant sas traes de una coberta manna chi amparaiat sos pellegrinos. Inoghe a curtzu b'at su putzu sacru, unu de sos monumentos nuraghesos de prus importu chi nos sunt abarrados, cun sa forma sua chi si assimìgiat a s'istampu de una crica. Unu passadissu minore, inghiriadu dae muros e setzidòrgios de pedra, giughet a s'intrada de sa fonte faladas 13 istradeddas. In s'oru b'at sa cresiedda de Santa Vitòria, fraigada in Mediuevu impreende finas pedras giai traballadas dae sos nuraghesos.
De importu mannu sunt àteros monumentos puru che a su chi li narant sa Pinneta de su cabu, unu fràigu mannu inghiriadu de unu muntone de repertos chi galu non s'ischit ite podiant èssere. Pagu prus de chentu passos dae inoghe si pesat un'àtera pinneta manna in ue, a su chi si pensat, si riuniant a parlamentu sos cabos de sas biddas: sunt 48 setzidòrgios postos in chircu, pro singiulare chi in cue nemos contaiat prus de un'àteru. Una Corona de logu, paret de cumprèndere, pesada duas mìgia annos in antis de sos Regnos sardos chi nd'aiant fatu una istitutzione. In custu giassu de sa Giara de Serri b'at galu meda de iscavare, e mancari gasi su chi est giai essidu a craru est a gradu de contare cosas meda de sa bida tzivile e religiosa de sos sardos de prus de tres mìgia annos a como.Sa bidda cuada de Tìscali
Aiat poderadu sos afrontos de trinta sèculos, ma s'est dèpida rèndere a su tontìghine de sos tumbarolos chi in pagos annos ant ghetadu muros, iscavadu, bortuladu, ammuntonadu pedra pro chircare siddados. Mancari gasi, sa bidda nuraghesa de Tìscali sighit a ammajare a chie la bìsitat. A Tìscali si podet cròmpere siat dae Ulìana e siat dae Durgali, acumpangiados craru, ca non benit bene a intrare a sa sola a sa “bidda cuada” chi li narant a Tìscali.Moende dae Durgali, b'at unos dòighi chilòmetros de fàghere parte in màchina e parte a pee e su caminu est bastante bene inditadu, ma sa cosa mègius est a pedire de èssere acumpangiados dae sas guidas.
Medas milliones de annos a como, in su monte b'at àpidu una ruta chi at fatu una calanca tunda e a forma de cùpula, lada mesu chilòmetru e arta chentu metros. Est in cue intro chi s'òmine nuraghesu, no ischimus cando, at fraigadu sa bidda de Tìscali. Sas pinnetas tundas e sas domos iscuadras sunt belle baranta e sunt partzidas in duos bighinados. Sunt amparadas dae sas costanas de sa pèntuma. Su prus de pinnetas e domos sunt derrutas e de mesa si bient petzi sos fundamentos.
Torrados a Durgali, si leat su caminu pro Ulìana e sighende sos cartellos si crompet a Su Gologone, sas benas càrsicas chi non sunt petzi de sas prus bellas de Sardigna ma finas de sas prus mannas, ghetende belle 300 litros cada segundu. Sas abbas essint dae sas rocas e formant unu lagu minore; dae inoghe moet unu trainu chi si ghetat a su Tzedrinu chi colat in cue a curtzu. Dae inoghe si podet andare a Lanaito, una badde galana meda chi in prus pagu de deghe chilòmetros batit e siat a s'intrada de Tìscali (cosa chi non si cussìgiat de fàghere a sa sola: b'at guidas inoghe puru) e siat a su giassu nuraghesu de sa Sedda de sos carros.Sighende pro bastare s'àtera impasada de custu itineràriu, Orgòsolo, b'at su tantu de si firmare in Ulìana pro abbistare duas de sa crèsias suas: Santu Innàssiu e Santa Maria. Sa prima est testimòngia de s'istòria tribulada de sos gesuitas in Sardigna e cunservat una istàtua de Santu Frantziscu Savèriu e unu retàulu de su Chimbighentos, paret de su Maistru de Ulìana. In Santa Maria s'agatant istruturas a sa moda gòticu-sarda de su 1400.
Bìndighi chilòmetros dae Ulìana, sa “bidda de bandidos” comente l'ant mutida, si presentat istorchende·si a manos suas: duas rocas a bàrdia de su caminu chi àrtziat a Orgòsolo bortadas in una figura manna de unu bandidu chi si cuat sa cara. Cumintzat gasi una galleria de murales pintados in sas carreras e in sas pratzas de sa bidda. Contant contos de persones malas a abbadinare, fatas colare pro bandidos e de bandidos fatos colare pro gente de gabbale. E contos de peleas populares che a sa de Pratobello chi in su 1969 at bidu totu sa bidda ponende·si de rugradis pro chi no esseret fata in su sartu una base militare. Su prus de sos murales sunt fatos dae unu senesu cròmpidu a Orgòsolo pro imparare a sos pitzinnos de sas mèdias e in cue abarradu pro annos e annos: Francesco Del Casino. E paris cun isse, a pintare si sunt postos artistas locales e àteros bènnidos dae àteru ue. Sos murales, deghinas e deghinas, podent èssere bidos, craru, petzi abbistende colores e figuras, ma no at èssere cosa male fata a s'informare pro ite e in cale ocasione sunt istados pintados.Non cheret lassada una iscampiada a su Supramonte, mancari sena s'atrivire de mòere a sa sola prus indedda de Funtanabona, se bena in ue naschet su Tzedrinu, e de Monte Santu Giuanne, su toneri dae ue si podet bìere unu panorama de ispantu e in ue si pesaiat in s'Otighentos e baddu prus a tardu puru una cresiedda. Si, intamen, b'at a chie nos ghiat si podet andare a bìere Nuraghe Mereu, s'eligàrgiu nadiu e su Disterru, un'ispèntumo fundudu belle 250 metros.
A Buggerru in cherta de minas ispèrdidas e mare de ispantu
A Buggerru si podet cròmpere essende a Marrùbiu in sa 131 e sighende in sa 126 pro una setantina de chilòmetros. Sa bidda est connota in Sardigna e in foras ca inoghe sunt nàschidos sos primos isciòperos de su Noighentos e pagu connota, si no in custos ùrtimos annos, ca s'iscàmpiat a unu de sos mares prus bellos de su Mediterràneu. Est inoghe chi cumintzat unu biàgiu in ambientes naturales de ispantu mannu. Prima impasada in Pranu Sartu, bidda de minadores finas a cando no ant tancadu sas minas e oe ispèrdida. Nemos istat prus in sas domos rujas mesu derrutas e mancari gasi a gradu de nos contare sa bida de una umanidade chi inoghe, cara a una de sas calas prus ammajadoras e dèghidas de custu mare, ant traballadu, campende una bida de peleas manna.Sighende galu, bene inditada dae cartellos, s'agatat Cala Domèstica. Custu logu puru s'agatat in unu tretu de minas, comente mustrant sas ruinas in s'oru de sa marina chi ponent a pensare chi dae su fràigu totu in una sa gente si nche siat fuida. Sunt sas ruinas de magasinos e depòsitos de su minerale chi isetaiat a lu batire a s'àtera ala de su mare. Sa marina est partzida in duos dae unu promontòriu istampadu dae un'arcu: in cue si podet colare dae unu mare a s'àteru, cara a una praja cuada a ue si ghetat unu trainu.
Masua puru est oe unu logu de ispantu mannu. Fiat gasi sos tempos colados puru, ma fiat prus de àteru logu de traballu e de peleas, comente contant sos fràigos chi si pesant in s'oru de sa marina e cara a cara su Concali su Terràinu, un'iscòlliu in mesu de su mare chi carchi unu at torradu a batijare Pan di Zucchero. B'at, in s'oru de mare, s'imbarcu naradu Portu Flàvia fraigadu in su 1924 dae ue moiant sos minerales bogados dae sa minas a curtzu. B'aiat a sos tempos unu machinàriu sena paragones in su mundu: unu nastru longu 15 metros chi los giughiat a sas naes. Diferentemente dae àteros bidditzolos coigiados dae sos abitantes, Masua est galu abitada: b'istant unas baranta persones chi campant puru de unu turismu chi est cumintzende a s'abbigiare de sas bellesas de custos tretos.
Dae Masua a s'ùrtima impasada de custu itineràriu, Nèbida, faghimus pagu prus de tres chilòmetros. Nèbida puru fiat una bidda de minas, oe pretziadu meda dae sos turistas, mancari non siant galu medas. Est cosa dèghida passigiare in un'àndela a impedradu chi andat costa·costa in s'oru de su mare, cara a cara a iscòllios chi parent semenados in s'abba (a manu destra si biet galu su Concali su Terràinu) e a un'antigu fràigu in ue sos minerales fiant innetados in antis de s'imbarcu. Pesada in su 1897, cun arcos e colunnas chi s'iscàmpiant a mare, sa chi est connota comente Laveria Lamarmora, est unu de sos assempros de prus importu de s'archeologia industriale de Sardigna. Est istada, non de badas, reconnota Patrimòniu de s'umanidade dae s'UNESCO, est istada guastada dae una maretada forte meda in su mese de Sant'Andria de su 2010. Mancari gasi b'at su tantu de andare a la bìere.Dae una sea catòlica a una pagana
Garteddi, diòtzesi dae su de 12 sèculos finas a su 1495 cando est istada aunida a sa de Casteddu, tenet galu bene cunservada sa Sea de Santu Pedru. Sa crèsia, in istile romànicu, at cumintzadu a èssere fraigada in su 1090, a su chi paret a pitzos de una cresiedda prus betza. In intro si podent mirare afriscos galanos meda pintados in tempos de su Mediuevu dae pintores umbros e latziales in sos primos annos de su de 13 sèculos. A manu destra intrende b'at contos de su Testamentu betzu e a manu manca de su Testamentu nou. Bellu meda, e semper de cussos tempos, su campanile chi si pesat a costàgios. In sos muros chi inghìriant sa chi depiat èssere sa crèsia ismanniada comente si deghiat a una Sea de diòtzesi si bient galu sas tumbas de sos pìscamos garteddesos. Sua fràigu no est istadu mai cumpridu.
Sa bidda cheret bisitada finas ca tenet unu tzentru istòricu bellu meda (de bìere sa chi est narada sa Domo de sas sorres Pintor, in ue Gràtzia Deledda at ambientadu “Canne al vento”) e in su monte unu monumentu naturale ispantosu: sa Pedra istampada, un'arcu mannu mannu iscavadu in mìgias mìgias de annos dae abba e bentu in una roca verticale.Pro andare a Bitzi, a bìere unu logu sacru pro sos nuraghesos, Su Romanzesu, leamus su caminu chi brinchende sa 131 nos batit in antis a Onanie, una bidda chi tenet, si podet nàrrere, su tassu prus artu de murales a paragone de sos abitantes e istràngiat una cresiedda romànica de su Milli, Santu Pedru, minoredda, totu in granitu e de bellesa manna. Sas carreras e sas pratzitas de Onanie sunt irrichidas de murales che a su pintadu pro treghentos metros in sos muros de su caminu chi dae sa provintziale àrtziat a sa crèsia majore. Est una via crucis de sos patimentos e de sas peleas de sos tempos nostros pintada dae Diegu Asproni.
Suos (e de su sardu-toscanu Francesco del Casino) sunt meda de sas àteras pinturas murales chi s'agatant in totu ue in sa bidda. Petzi suos, de Asproni, sunt duos friscos chi s'agatant in àteras e tantu crèsias a curtzu a sa bidda: sa de Santu Frantziscu e sa de sos santos Cosma e Damianu.
Cumbenit de torrare dae ue semus intrados a Onanie, si non cherimus fàghere 13 chilòmetros de bortas sighidas, e bortare cara a Bitzi, brincare sa bidda e imbucare su caminu cara a Buddusò finas a cando cartellos nos inditant su giassu archeològicu de Su Romanzesu.
Su putzu sacru e su santuàriu nuraghesu de Su Romanzesu est in una artura prena de suèrgios e de èlighes chi fiat, si podet dare, traessada dae su caminu romanu chi prendiat Caput Tyrsi a Casteddu. Est unu fràigu prenu de maia, progetadu cun sabiduria architetònica manna. Est longu una trintina de metros e est fatu dae una bartza cun setzidòrgios totu a inghìriu chi depiat serbire a sos abitantes pro sos ritos sacros issoro e dae su putzu a tholos, unu fràigu est a nàrrere fatu dae chircos de pedras, s'unu subra de s'àteru, minimende cara a s'artu finas a si tancare. De sa tholos abarrant oe deghennoe filadas de granitu traballadu. Prus de tres mìgia annos a como, sa gente de inoghe (e de sas biddas a curtzu) s'addobiaiat in custu logu e siat pro pregare e siat pro arresonare, sètzida in sos ses setzidòrgios chi inghìriant sa bartza e in sos tres chi b'at in su passadissu chi crompet a su putzu.Ma in su Romanzesu b'at de bìere àteru puru, che a sos duos tèmpios, unu cumintzadu a fraigare in su de 13 sèculos in antis de Gesucristu e s'àteru galu a iscavare e de su cale, duncas, pagu s'ischit. Cara a su tèmpiu giai iscavadu b'at sos fundamentos de una pinneta manna e addae una mandra chi cabiat, a su chi si pensat, sa domo de su prèide de su santuàriu. In intro de custa mandra si sunt agatados cantos de unu progetu de nuraghe in terralla e mìgias de codinas, siat de cuartzu rosa e siat de giada de su Polèsine. Comente e pro ite fiant cròmpidas a custa altura galu non s'ischit.
Totu custu paris de cultura nuraghesa est istadu fraigadu intre su de 13 e su de 9 sèculos in antis de Gesucristu e mancari gasi sas pinnetas de sa bidda ant torradu restos de s'istare umanu chi sunt finas de tres sèculos in antis.
In cherta de pùnicos e non petzi
Sant'Antiogu, sa Solky antiga, est una tzitade sarda chi sos pùnicos in antis e tando sos romanos ant sighidu a abitare e a fraigare. Pagos l'ammentant, ma s'ìsula prus manna a curtzu a sa Sardigna, est prena de nuraghes, de domos de giana, de putzos sacros chi contant a che lu cheret intèndere un'istòria chi cumintzat tempus meda in antis de sa cròmpida de sos cartaginesos. Ma cando s'arribat in su tretu de su tophet de Sant'Antiogu, unu non podet no abarrare marmuradu cara a sas chentu e chentu urnas minores chi collint àteros e tantu pitzinneddos, mortos – ma su contu est suspetu, giai chi l'ant fatu sos inimigos romanos – dae sos babbos cun su ritu de su molk. Contant sos romanos chi sas famìllias aristocràticas moriant sos primos nàschidos pro s'agratziare sos deos e tando, a pustis brusiados, los poniant in sas urnas pro los interrare.Sa necròpoli de Solky cheret bida e paris cun issa totu sa tzitade pùnica in antis e tando romana. Sunt istadas agatadas e inoghe sunt collidas prendas pùnicas de oro e frunimentos de mortos dae su de 5 a su de 3 sèculos in antis de Gesucristu. Su tophet est prus a susu e inoghe bos podent nàrrere chi sos contos romanos de sas mortes rituales non fiat gasi beros comente si pensat: sos ossos agatados sunt de fera. Cheret bidu finas s'Antiquarium, su museu de sa bidda pùnica e romana.
Cara a Sant'Antiogu, e baddu fraigada dae sos de Solky e totu, b'at Sirai, una bidda antiga de sos nuraghesos torrada a fraigare a chie narat dae sos fenìtzios a chie dae sos nuraghesos e totu in su de 7 sèculos in antis de Gesucristu e tando colada a sos pùnicos. A Sirai si podet arribare siat moende dae Igrèsias e siat dae Carbònia faghende sa S.S.126 finas a su bidditzolu chi li narant Sirai.
Illonghiende su caminu de una trintina de chilòmetros in anda e torra, b'at su tantu de fàghere una iscampiada a Montessu, in ue b'at una necròpoli preistòrica chi cheret bida. In antis de arribare a Sirai e cròmpidos a Santu Giuanni Suèrgiu pigamus su caminu de Sa Baronia (Villaperuccio in italianu). Posta a belle duos chilòmetros dae sa bidda, Montessu est sa necròpoli prus manna in su merie de Sardigna, ispartinada comente est pro prus de milli metros, in unu anfiteatru naturale bellu meda. Su giassu est partzidu in duos tretos: Su Crabi e Su cungiadu de Pittanu.Sas domos de giana sunt belle baranta, iscavadas in sas fronteras de s'anfiteatru. A sas de su primu grupu (trèighi) si b'arribat dae una iscalinada in pedra dae ue s'intrat a su giassu archeològicu. Is tutoneddos, gasi lis narant a unu segundu grupu, sunt unu paris de tumbas minoreddas in s'ala setentrionale de s'anfiteatru e totu.
Custas e sas àteras, sunt tumbas de mannària e forma diferente e diferentes sunt finas sos disignos e sos signos pintados o isculpidos: ispirales e concas de trau, candelobros e ghennas farsas fiant sa manera de sos abitantes de custu tretu de racumandare a Deus sos mortos issoro. Agabbada sa bisita, si torrat cara a su caminu de Sirai. In su bidditzolu, un'àndala batit a unu muru de rocas mannas e a sa tzitade arta, s'Acròpoli. Duas turres amparant unu passadissu istrintu che essit a una pratzita dae ue moent tres caminos. In custas e in sas àteras carreras b'at sos restos de medas fràigos. Ite fiant: domos de sordados, magasinos o ite de àteru?De interessu mannu est sa chi est narada domo pùnica, aposentos minores e muros intre-mesu chi ponent a pensare sos archeòlogos. De bisitare sunt finas su tophet e sa necròpoli, fata de pagas tumbas, belle totu iscavadas in sa roca. In una de custa ant agatadu una conca de òmine, una bia furada dae tumbarolos e tando torrada a agatare e como in su Museu de Casteddu. In un'àtera tumba b'at una figura chi diat pòdere èssere de Tanit, sa dea pùnica, si no esseret chi est a conca in giosso.
Pro cròmpere a su tophet bisòngiat de imbucare un'àtera àndala finas a un'iscalinada chi batit a una intrada, su pronao, e tando a una sala interna e a pustis a s'ala prus istichida e sacra de su tèmpiu.
Gigantes antigos e modernos
Sas tumbas de gigante de Madau si pesant in una campeda in su sartu de Fonne, chi s'agatat essende in Pratobello in su caminu chi dae Nùgoro andat a Biddanoa Strisàili e a Ogiastra. Tumbas de gigante non cherent nàrrere chi sa gente interrada in ie fiat prus manna de àtera in contu de carena, ma manna in contu de ispìritu, de ànimu. Si podet dare chi sa paràula “gigantes” siat un'ammentu de sa paràula nuraghesa “gigantinu” e “giogantinu” chi pertocaiat sos fìgios de su Deus. Sas de Madau sunt chimbe losas, bator sunt s'una a curtzu a sas àteras e una prus indedda, in unu montigru.Sas chi sunt istadas iscavadas e torradas a pesare sunt duas e sunt a beru de àrchida e de bellesa mannas. Sos bratzos ispartos de sas esedras, chi parent essende dae sos fràigos a barca bortulada, sunt abertos cara a cara a una sedda, sa chi li narant de Correboi pròpiu ca si assimìgiat a su corru de unu boe o de unu trau. In su de 13 sèculos, sos abitantes de custu sartu, prenu de testimòngios de sa cultura nuraghesa, aiant “copiadu” in custas tumbas unu sinniale religiosu chi bidiant die cun die in s'ambiente naturale.
Pagos chentu metros dae Madau b'at un'àteru giassu archeològicu de importu mannu, su de Gremanu. Su giassu est de sos de prus importu de sa Sardigna nuraghesa e est istèrridu in prus de sete ètaros. Est formadu dae fontes e putzos e dae una bidda. De bellesa ispantosa est su temenos, su santuàriu est a nàrrere pesadu a su Deus trau, longu 70 metros e cun sa parte atundada parada cara a sos corros naturales de Correboi.Moende cara a s'ùrtima impasada de custu biàgiu, torramus in palas e leamus su caminu de Fonne, sa bidda prus arta de Sardigna cun sos 1000 metros de s'artària sua. In su sartu, sos romanos aiant postu un'istatzione militare issoro, sa de Sorabile chi oe no est fàtzile a bìere comente fiat cumposta. In bidda cheret bida sa basìlica de Sos Màrtires, unu fràigu dèghidu a sa moda baroca de sos prus mannos in s'ìsula. In intro b'at de mirare un'istàtua de Nostra Segnora fata in su 1600. Una paristòria contat chi l'aiant cuncordada frighinende sas relìchias de sos santos e inturtende·nche·las. Galanas e de importu sas pinturas de Padrantoni e Zosepe Are chi contant comente sa Sardigna est istada fata cristiana.
Dae Fonne falamus cara a su lagu artifitziale de Gùsana e dae inoghe su caminu àrtziat cara a Ovodda e a Tìana. In custa bidda, inghiriada dae buscos de èlighe, chercu, nughe e castàngia, est de interessu mannu andare a bìere sa crachera, una màchina de su cumintzu de s'era industriale chi fiat mòida dae s'abba de su riu e chi serbiat a traballare sa lana de berbeghe pro la fàghere a furesi. E pro custu Tìana fiat famada in Sardigna. Parte de unu Museu paris cun unu molinu a abba, custas màchina sunt un'assempru bellu meda de archeologia industriale.Dassada Tìana, unos batòrdighi chilòmetros prus a susu, b'at Tonara chi paris cun Fonne est nominada sa prus arta de sas biddas sardas: b'at unu bighinadu chi est a milli metros. Ma est ammentada, prus de totu, comente sa pàtria de Pepinu Mereu, unu de sos poetas de prus importu de sa literadura in limba sarda. Sa morte, cròmpida cando teniat in pessu trinta annos, no l'at permìtidu de si fàghere galu prus de importu. In Tonara medas sunt sas cosas chi ammentant a Pepinu Mereu: istàtuas in pedra e in linna, murales, càntaros. Che a Galusè, sa fonte chi at cantadu in una de sas poesias prus connotas e cantadas sia a tenore e siat a chiterra: s'iscultore Tonino Loi de Brebì b'at fatu una bella istàtua in pedra ruja. Un'àtera istàtua manna, isculpida dae Pinuciu Sciola, ammentat su poeta sètzidu iscriende. E àteras isculturas sunt postas in s'oru de àteras fontes, dae sa de Morù a sa de Pitzirimasa, e oru·oru su caminu chi in bidda s'aberit a unu panorama galanu meda cara a sa badde e, indedda chilòmetros e chilòmetros, a su monumentu naturale de Texile, in su sartu de Aritzo.