Limba e Logos de Sardigna
Logos > Sardigna
Sa Sardigna
In Sardigna, sas pranuras sunt de duas castas, sas de sas costeras de mare e sas de sos tretos internos. Sas primas sunt sas chi si sunt formadas essende sos rios a mare. Sas segunda, comente amus a bìere, si sunt formadas in duas maneras diferentes. Sas pranuras in sas costeras sunt una trintina, ma de custas pagas sunt a tretu de èssere postas a coltivu. Sunt sas chi sunt formadas in sas foghes de su Tirsu a sas alas de Aristanis, de su Prammas galu a curtzu a Aristanis, de su Frumendosa in sa provìntzia de Casteddu in s'oru de Biddeputzi, de su Tzedrinu in Orosei, de su Posada in s'oru de sa bidda e de su Coghinas in su Golfu de s'Asinara.
Sa prima casta de pranuras interna est fata de paris minores chi in su nord de s'ìsula leant su nòmine de campos (Campu giavesu, de Chilivani, e gasi e gasi), in su tzentru e in su merie lis narant pradu o pardu (Pradu nugoresu 'Prato sardo', Pradu orgolesu, Pardu su nuraxi, etc.). Sa segunda casta est sa de sas pranuras chi si sunt formadas cando si sunt prenadas sas fossas chi sos geòlogos mutint tetònicas e chi sunt bassuras in su pìgiu terrestre comente resurtant dae moimentos de sas rocas. Cheret naradu puru chi custos moimentos mannos meda si podet dare chi apant fatu istacare su paris de Còrsica e Sardigna dae sa penìsula ibèrica e formare sas ìsulas minores chi inghìriant s'ìsula sarda. E est in custos moimentos, chi ant interessadu sa fossa tetònica sarda, chi b'at àpidu tràmudas e ammuntonadas mannas de istratos de avantzos (finas a 500 metros in su Campidanu) chi ant formadu sas pranuras chi oe connoschimus in unu protzessu agabbadu unu millione de annos como e chi at fatu naschere in fines sa Nurra e su Campidanu, sas chi a beru si podent nàrrere pranuras.
Su Campidanu, su paris prus mannu de Sardigna, si isterret pro belle 1.850 kmc, dae Casteddu finas a colada Aristanis a sas comunas de Santeru e Milis. Est istrintu intre sas arturas prus importantes de s'ìsula, su Gennargentu e sos montes de s'Igresiente. Sa Nurra, su paris chi a nord de sa Sardigna interessat sas comunas de S'Alighera, Istintinu, Portu Turre e bidditzolos in s'oru de Tàtari, est manna belle 700 kmc. Su paesàgiu de sa Nurra tenet a naturale suo pasturas mannas, tupa e matas pòveras e pagos restos de sas forestas chi cugugiaiant parte manna de sa Nurra finas a su fogu chi in s'Otighentos las at ispèrdidas.
5. Sas pranuras
Sas pranuras sardas non sunt raras comente de règula pensamus. Una pranura est unu tretu bastante mannu de terra paris e chi no est prus arta de sos treghentos metros. In Sardigna sos terrinos intre sos zero metros e sos dughentos cugùgiant su 38 pro chentu de sa superfìtzie totale (24.089 chilòmetros cuadros). Su fatu, prus a prestu, est chi non totu custos noe mìgia de kmc sunt impreados dae s'òmine.
In Sardigna, sas pranuras sunt de duas castas, sas de sas costeras de mare e sas de sos tretos internos. Sas primas sunt sas chi si sunt formadas essende sos rios a mare. Sas segunda, comente amus a bìere, si sunt formadas in duas maneras diferentes. Sas pranuras in sas costeras sunt una trintina, ma de custas pagas sunt a tretu de èssere postas a coltivu. Sunt sas chi sunt formadas in sas foghes de su Tirsu a sas alas de Aristanis, de su Prammas galu a curtzu a Aristanis, de su Frumendosa in sa provìntzia de Casteddu in s'oru de Biddeputzi, de su Tzedrinu in Orosei, de su Posada in s'oru de sa bidda e de su Coghinas in su Golfu de s'Asinara.Sa prima casta de pranuras interna est fata de paris minores chi in su nord de s'ìsula leant su nòmine de campos (Campu giavesu, de Chilivani, e gasi e gasi), in su tzentru e in su merie lis narant pradu o pardu (Pradu nugoresu 'Prato sardo', Pradu orgolesu, Pardu su nuraxi, etc.). Sa segunda casta est sa de sas pranuras chi si sunt formadas cando si sunt prenadas sas fossas chi sos geòlogos mutint tetònicas e chi sunt bassuras in su pìgiu terrestre comente resurtant dae moimentos de sas rocas. Cheret naradu puru chi custos moimentos mannos meda si podet dare chi apant fatu istacare su paris de Còrsica e Sardigna dae sa penìsula ibèrica e formare sas ìsulas minores chi inghìriant s'ìsula sarda. E est in custos moimentos, chi ant interessadu sa fossa tetònica sarda, chi b'at àpidu tràmudas e ammuntonadas mannas de istratos de avantzos (finas a 500 metros in su Campidanu) chi ant formadu sas pranuras chi oe connoschimus in unu protzessu agabbadu unu millione de annos como e chi at fatu naschere in fines sa Nurra e su Campidanu, sas chi a beru si podent nàrrere pranuras.
Su Campidanu, su paris prus mannu de Sardigna, si isterret pro belle 1.850 kmc, dae Casteddu finas a colada Aristanis a sas comunas de Santeru e Milis. Est istrintu intre sas arturas prus importantes de s'ìsula, su Gennargentu e sos montes de s'Igresiente. Sa Nurra, su paris chi a nord de sa Sardigna interessat sas comunas de S'Alighera, Istintinu, Portu Turre e bidditzolos in s'oru de Tàtari, est manna belle 700 kmc. Su paesàgiu de sa Nurra tenet a naturale suo pasturas mannas, tupa e matas pòveras e pagos restos de sas forestas chi cugugiaiant parte manna de sa Nurra finas a su fogu chi in s'Otighentos las at ispèrdidas.
Belle che bastante ispartas, pranuras, campos e prados non sunt a gradu de produire cantu istèrridas de terra àteru e tantu mannas produint in àteros logos. Custu càpitat ca sos paris sardos mancant su prus de cumponentes orgànicos, giai chi sunt belle totu sa resurta de granitos chi si sunt iscontzados in sas eras antepassadas. Ma b'at un'àtera resone puru: sa de prus importu est su fatu chi sa Sardigna est traessadas in atòngiu, in ierru e in beranu dae bentos fortes che a su cossu o tramuntana bassa, su bentu de susu, su gregu levante o bentu de sole, su traessàrgiu e su tzolocu (totu nòmines chi mudant regione cun regione sardas e a bias bidda cun bidda).
Sos bentos ant torradas totora malas siat pro sa crèschida de sos fundos mannos e minores e siat pro ca, surbende comente surbant, influint in sa crèschida de sas prantàrgias de cada casta. S'abba coitat a s'isvaporare e custa ocurrèntzia si aunit a sa falta de abba chi est in su naturale de sa Sardigna, mescamente a pustis chi forestas, buscos e padentes sunt istados ispèrdidos in sos tempos colados. Sa derruta de sas àrbores, in prus, at tentu e tenet comente torrada sas sicagnas chi de cando in cando interessant s'ìsula e su fatu chi totora sas abbas proinas non siant de profetu pro sa terra, siat ca non sunt regulares e siat pro su naturale issoro chi sos metereòlogos mutint tziclònicu. Tocat finas de nàrrere chi in suta terra b'at, mancari gasi, una riserva manna de abba (a su chi paret dae tres a bator milliardos de metros cubos, chimbe bias sas abbas de su lagu Omodeo), ma galu custa richesa no est impreada.
Sos bentos ant torradas totora malas siat pro sa crèschida de sos fundos mannos e minores e siat pro ca, surbende comente surbant, influint in sa crèschida de sas prantàrgias de cada casta. S'abba coitat a s'isvaporare e custa ocurrèntzia si aunit a sa falta de abba chi est in su naturale de sa Sardigna, mescamente a pustis chi forestas, buscos e padentes sunt istados ispèrdidos in sos tempos colados. Sa derruta de sas àrbores, in prus, at tentu e tenet comente torrada sas sicagnas chi de cando in cando interessant s'ìsula e su fatu chi totora sas abbas proinas non siant de profetu pro sa terra, siat ca non sunt regulares e siat pro su naturale issoro chi sos metereòlogos mutint tziclònicu. Tocat finas de nàrrere chi in suta terra b'at, mancari gasi, una riserva manna de abba (a su chi paret dae tres a bator milliardos de metros cubos, chimbe bias sas abbas de su lagu Omodeo), ma galu custa richesa no est impreada.
Sa tupa est, a su chi narant sos istudiosos, sa resurta de su degradu de sa foresta mediterrànea e, duncas, sarda. Cun custu nòmine de tupa s'intendet sa silva de fundos chi non creschent prus de tres o bator metros. Sa tupa chi b'at a dies de oe in Sardigna, francu in carchi tretu minore, no est sa nadia chi non b'esistit prus. Si partzit in tupa bassa, sa chi bastat un'artària intre de metru e mesu e duos metros, e in tupa arta, sa chi podet cròmpere finas a 3 o 4 metros de artària.
Sa tupa bassa est, su prus, formada de fundos che a sas gastas diferentes de tziria, de lua e che a sas matas de mudegru, de archemissa, de ispàragu e de romasinu e est sinniale chi su degradu in cue est forte. Sa tupa narada arta, sa chi podet bastare sos bator metros, cabet fundos che a su Chercu e su Suèrgiu, sa Mela de lidone, sa chessa, su ghinìberu, s'aladerru e àteros. Est sinniale chi b'at degradu, ma non gasi grae de non pòdere torrare a àrbores che a s'èlighe e àteros de sa foresta mediterrànea.
Sa prus parte de sa tupa bassa creschet in sas costeras de monte e in sas ispèntumas in s'oru de mare in ue creschent finas meda endemismos sardos, matigheddas, est a nàrrere, chi s'imbenint petzi in Sardigna e chi, mancari gasi, sunt galu a contare cantos sunt. B'at finas paleoendemismos, restos, est a nàrrere, de una silva chi s'agataiat in antis chi su paris sardu-corsicanu s'esseret istacadu dae su continente europeu. Finas sa tupa bassa tenet un'importu mannu pro s'amparu de su terrinu dae sa fresadura pro more in primis de s'abba e su bentu. In su naturale suo b'at su pagu crèschere, sa resistèntzia de su truntzu e sas fògias tostas, totu cosas chi l'agiuant a poderare sos bentos marinos salinos.
Sa tupa bassa est, su prus, formada de fundos che a sas gastas diferentes de tziria, de lua e che a sas matas de mudegru, de archemissa, de ispàragu e de romasinu e est sinniale chi su degradu in cue est forte. Sa tupa narada arta, sa chi podet bastare sos bator metros, cabet fundos che a su Chercu e su Suèrgiu, sa Mela de lidone, sa chessa, su ghinìberu, s'aladerru e àteros. Est sinniale chi b'at degradu, ma non gasi grae de non pòdere torrare a àrbores che a s'èlighe e àteros de sa foresta mediterrànea.Sa prus parte de sa tupa bassa creschet in sas costeras de monte e in sas ispèntumas in s'oru de mare in ue creschent finas meda endemismos sardos, matigheddas, est a nàrrere, chi s'imbenint petzi in Sardigna e chi, mancari gasi, sunt galu a contare cantos sunt. B'at finas paleoendemismos, restos, est a nàrrere, de una silva chi s'agataiat in antis chi su paris sardu-corsicanu s'esseret istacadu dae su continente europeu. Finas sa tupa bassa tenet un'importu mannu pro s'amparu de su terrinu dae sa fresadura pro more in primis de s'abba e su bentu. In su naturale suo b'at su pagu crèschere, sa resistèntzia de su truntzu e sas fògias tostas, totu cosas chi l'agiuant a poderare sos bentos marinos salinos.