Regione Autònoma de sa Sardigna

Limba e Logos de Sardigna


Logos > Sardigna

Sa Sardigna

7. Sos rios

S'elencu de sos rios sardos nde contat prus de chentu chimbanta, ma, francu noe canteddu longos, su prus sunt trainos longos dae carchi chentinaia de metros a una trintina de chilòmetros, mancari a medas lis nàrgiant riu o frùmene. Sos prus de importu sunt: Tirsu, Frumendosa, Tzedrinu, Coghinas, Flùmini Mannu (de Casteddu), Flùmini Mannu (de Portu Turre), Pasada, Taloro e su Temu de Bosa.
Su prus de sos rios sardos tenent un'andada a sa moda de trainos finas cando sunt longos che a su Tirsu o a su Frumendosa. Su primu cun sos 152 chilòmetros suos e su segundu cun 127 chilòmetros sunt sos prus longos de Sardigna.
Mapa de sos rios prus importantes de sa Sardigna.Su Tirsu naschet a 985 metros de artària in sa costa de Punta Pranedda, a chie narat in su sartu de Buddusò a chie in su de Bitzi. In su “Itineràriu de Antoninu”, iscritu pro s'imperadore Caracalla, si faeddat de Caput Tyrsi chi diant dèpere èssere pròpiu in s'oru de Punta Pranedda. Su riu traessat s'ìsula dae levante a otzidente, collende sas abbas de medas trainos e rios chi falant dae sos montes a curtzu de su Taloro e s'Aràxisi, e essit in su Golfu de Aristanis.
Longu 127 chilòmetros, su Frumendosa est su segundu riu de Sardigna in mannària e su primu pro sa cantidade de abba chi tenet. Naschet in su Gennargentu a 1.270 metros de artària e nch'essit a sas alas de Murera e Biddeputzi. Che a su Tirsu, su Frumendosa collit sas abbas de medas trainos che a su riu Calaresu, su Flumineddu, riu Mulàrgia e s'Acua Callenti.
In su nord de s'ìsula b'at su Coghinas chi pro sa longària sua, 116 chilòmetros, est su de su prus importu in cudda regione. Naschet in sas arturas de Buddusò, collende sas abbas de unos afluentes che a riu Altana e riu Sant'Elene, in antis de si ghetare in su Golfu de s'Asinara.
Medas de sos rios de sa Sardigna in su falare issoro a mare sunt segados dae digas. In totu sos lagos artifitziales formados sunt 57. De custas digas tres sunt galu a agabbare (Cumbida, Monti Nieddu e Is Canàrgius) e 19 sunt galu a colare su collàudu. S'abba chi depent càbere sas digas sardas est belle duos milliardos de metros cubos. De sos lagos sardos (s'ùnicu naturale est su Baratz acanta a S'Alighera), cherent ammentados: Benzone, Bidighinzu, Bunnari, Casteldoria, Coghinas, Cuga, Coghinadorza, Frumendosa (primu brincu), Frumendosa (in mesu), Frumendosa (ùrtimu brincu), Govossai, Gùsana, Liscia, Mulàrgia, Omodeo, Temu, Torrei e Torpè.
Duas digas segant sa cursa de su Tirsu, una in Sos canales, pagos chilòmetros dae sa bena in ue naschet e sa segunda in Sa Cantonera, in s'oru de Busache – su lagu Omodeo – chi costoit prus de 700 milliones de metros cubos de abba. Su lagu Omodeo, pesadu a s'ingennieri Omodeo chi l'aiat progetada, formadu custa diga at cugugiadu sa de Santa Chiara, fraigada in su 1924. Chenet ammentadu chi sas abbas de s'Omodeo at cugugiadu unu nuraghe, una foresta de pedra in su sartu de Soddie e sa bidda de Zuri, torrada a fraigare in s'artura paris cun sa crèsia sua de Santu Pedru. Su Tirsu collit sas abbas de medas trainos e rios falende dae sos montes a curtzu. De ammentare su Taloro (longu 20 chilòmetros) chi falat dae su sartu de Fonne e chi in su sartu de Gavoi format su lagu de Gùsana e in su de Ovodda su lagu Coghinadorza. Falende dae Gùsana a Coghinadorza, su Taloro moet sas turbinas de una tzentrale elètrica. Un'àteru riu de importu est s'Aràxisi chi naschet in sos montes de Gennargentu e de Mandrolisai, andende a crèschere sas abbas de su Lagu Omodeo nou.
Su Frumendosa est tramesadu dae duas digas, sa prima in Bau Mugeris a 801 metros de artària e sa segunda est a 240 metros de artària in s'oru de Nuraghe Arrùbiu, formende su lagu prus mannu: est ladu belle mesu chilòmetru e longu 17 chilòmetros e cabet prus de treghentos milliones de metros cubos de abba chi falant a Campidanu. Su primu lagu, su de Bau Mugeris (paris cun àteras digas de Bau Mela e Sa Tèula chi faghent parte de su matessi sistema) falant a su paris de Tortolì.
Su Tirsu a sas alas de Fordongianus.In su nord de sa Sardigna una diga longa 185 metros e arta 58, fraigada in s'oru de s'istringhidòrgiu de su Mutzone (formadu dae sas codinas de su Limbara) segat su riu Coghinas formende unu lagu de 254 milliones de metros cubos chi, comente àteros lagos artifitziales, in prus de abbare sa terra produint currente elètrica.
Un'àteru lagu artifitziale importante meda est su chi est formadu in sa diga de Pedra de Othoni dae su Tzedrinu. Naschet in Funtana bona, suta Monte Fumai (1.316 metros) in su Supramonte de Orgòsolo e a pustis de 80 chilòmetros si ghetat in sa marina de Orosei. Sa diga de Pedra de Othoni, arta 73 metros, fraigada in su sartu de Durgali, at fatu a manera chi sas biddas de Baronia no apant dèpidu prus pònnere fronte a sos allagamentos patidos pro sèculos.
Pagos prus a nord de sa foghe de su Tzedrinu b'at cussa de su Riu Posada chi crompet a mare a pustis belle 50 chilòmetros de cursa. Naschet a 1.077 metros in Punta Senalonga in su sartu de Alae. Colende in s'oru de Torpè, su Posada format in Macheronis unu lagu artifitziale chi leat su nòmine de sa bidda e chi est mannu tres chilòmetros de longària e tres de largària. Sa foghe est bundantziosa de furriadas e format istagnos cun dunas e canales chi depent èssere su chi abarrat de sas foghes antigas de su Pasasa e de su Santa Caterina.
A s'àtera ala de s'ìsula, in sa costera de Bosa essit a mare su Temu a pustis 55 chilòmetros de cursa, moende dae Monte Calàriche, in su sartu de Biddanoa Monteleone. In s'ùrtima parte sua, su Temu si podet navigare, su chi nde faghet s'ùnicu de custa casta in Sardigna. A su riu si ghetant sos trainos riu Cumone e riu Ternu.
Su lagu artifitziale de su Tzedrinu.In su sud de Sardigna curret pro 42 chilòmetros Flùmini Mannu chi naschende in sas arturas de Ìsili si ghetat in s'istagnu de Santa Gilla in sas làcanas de Casteddu cun Su Masu e Assèmini. In sa falada sua cara a mare Flùmini mannu tocat sa Marmidda e su Campidanu, colende in biddas che a Serrenti, Seddori, Samassi, Bidda sorres, Deximumannu e Deximeputzu. In antis de sa foghe, àteros rios minores si aunint a issu.
Semper in su merie de s'ìsula agatamus su Cixerri chi naschet in su Monte Crocoriga, a curtzu a Carbònia. Una mesu dosina de trainos lu creschent de abbas in antis chi, a pustis 40 chilòmetros, essat in su istagnu de Casteddu. Pagu a pustis colada Silìcua, b'at una diga chi aproendat de abba sos campos, biddas e siendas.
Custu est s'elencu de sos rios minores e trainos de Sardigna: Abbafrida, Accoro, Altana, Araxisi, Arriali, Badde Enas, Badu Crabolu, Barca, Bassacutena, Belchidda, Betilli, Betule, Carana, Cixerri, Còdula de Ilune (Luna in italianu), Corr'e Pruna, Cumone, Dinu, Enas, Flumeneddu (de Sèdilo), Flumeneddu (de Durgali), Flumineddu (de Foghesu e Escalaplane), Fluminedu (de Allai), Flùmini Bellu, Flùmini Durci, Flùmini Mannu (di S. Nicolau de Artzidanu), Flùmini Mannu (de Samassi, Furtei e Biddamara), Giobaduras, Grùmene, Imbessu, Isalle, Leni, Liscia, Liscoi, Maiori, Malu, Mannu (de Flùmini), Mannu (de Gonnostramatza), Mannu (de Lodè e Bitzi), Mannu (de Muristeni e Barrali), Mannu (de Òschiri, Patada e Buddusò), Mannu (de Otieri e Mores), Mannu (de Santu Sparau), Mannu (de Sindia), Mannu (de Tramatza), Mannu (de Santadi), Mannu (de Barùmini), Mannu (de Ruinas), Mannu (de Foghesu), Mannu (de Onieri), Mannu (de Benetuti), Mannu (de Tresnuraghes), Màscari, Massari, Mòguru, Mulàrgia, Murtazzolu, Ollastu, Ottava, Padrogianu, Palmas, Pedrosu, Pelau, Picocca, Piricone, Ponte Enas, Pramaera, Quirra, Ritzolu, Santu Ghiorghi, S. Giròlamo, Santadi, Serra, Silis, Sòlogo, Thiniscole, Stanali, Vignola.
Amus finas bidu chi sos rios essende a mare formant istagnos, ma custos tretos ùmidos non sunt petzi frutu de custa essida a mare. E duncas bidimus como cales sunt sos istagnos de prus importu in Sardigna: Cabras (19,5 kmc), Santa Gilla (15 kmc), Santa Justa (8 kmc), Mistras (3,9 kmc), Santu Giuanne (3,3 kmc), Portu Pinu (3,4 kmc), Santu Diadoru (2,3 kmc), Tortolì (2,2 kmc), S'ena arrùbia (1,4 kmc), Bau Cerbus (1,7 kmc), Cugnana (1,2 kmc), Colostrai (1,1 kmc), Is Benas (1,1 kmc).
A su chi narat su Patu de Ramsar, firmadu in su 1971 in sa tzitade iraniana omònima, sos tretos ùmidos cunsiderados in Sardigna dignos de èssere amparados sunt sos istagnos de Cabras (3.575 ètaros), de Casteddu (3.466); de Corru S’Ittiri, Santu Giuanni e Marceddì (2.610), Mistras (680), Molentargius (1.401), Pauli Maiori (287), S’Ena Arrùbia (223), Sale Porcus (330). In totu 12.572 ètaros. Su beru est chi sas maras sardas, est a nàrrere sos tretos ùmidos, sunt meda de prus, cunsiderende istagnos e paules amparados dae tratados (comente sos Giassos de interessu comunitàriu – Sic), cussos galu a amparare e sos lagos artifitziales chi sunt prus: petzi sos lagos formados dae digas brincant su nùmeru de chimbanta.
De sos istagnos e paules, in prus de sos cumprèndidos in su Patu de Ramsad, cherent ammentados Casaraccio, Pilo, Platamona, Cugnana, Tarantelle, Osalla, Taverna, Gilgolu, Salinedda, Salina Bamba, Santu Diadoru, Su Graneri, Salina Manna, Sa Curcuriga, Tortolì, Sa Praja, Santu Giuanni, Colostrai, Feraxi, Santa Justa (Castiadas), Santa Gilla, Chia, Portu Pinu, Bau Cerbus, Santa Justa (Aristanis), Is Benas, Calich. Meda sunt, in fines, sas paules chi non bi sunt prus giai chi sunt istadas assutadas siat pro amparare sa gente dae maladias che a s'intempèria e siat pro nde bogare terrinu de impreare in sa massaria. Custas paules ant lassadu su nòmine issoro a biddas (che a Paule in sa provìntzia de Aristanis e a Pauli a curtzu a Casteddu) e a tretos, galu oe mutidos Paules o Pauleddas e gasi e gasi.
Lagos naturales in Sardigna non bi nd'at, francu su Baratz in s'oru de S'Alighera. Ma non mancant sos artifitziales, cumintzende dae su de su Tirsu (lagu Omodeo), su prus mannu in s'istadu italianu cun sos belle otighentos milliones de metros cubos, a s'ùrtimu galu in fràigu in su sartu de Orgòsolo, su de Cumbidanovu.