Limba e Logos de Sardigna
Logos > Sardigna
Sa Sardigna
Unu Pranu urbanìsticu regionale depiat punnare a moderare sa fua “ispontànea” dae sas biddas cara a unos polos de atraimentu, sos in ue si fiant fraighende sas siendas mannas. Depet colare annos meda in antis chi carchi cosa si moat, ma in s'ìnteri sas siendas chi traballant petròliu intrant in crisi, mìgias de persones s'agatant sena traballu e però s'assentu de su territòriu chi s'est formadu non torrat in palas.
8. S'assentu de su territòriu
Sos issèberos econòmicos fatos siat in autonomia dae sa Sardigna e siat pro initziativa de sos guvernos de s'Istadu ant fatu a manera chi sa populatzione sarda apat punnadu a si cuntzentrare in tretos urbanos in sos tempos de sa industrializatzione e punnet a si cuntzentrare oe in s'oru de su mare. In sos annos narados de sa “Rinàschida” (annos Sessanta e Setanta de su sèculu passadu), cun sos Pranos econòmicos cuncordados intre sa Regione sarda e s'Istadu si pensat de pònnere a crèschere sa Sardigna a mèdiu de polos industriales. Sos de prus importu sunt sos chi tratant su petròliu (petrolchìmicu e rafinerias) chi si pesant in Sarrocu e in Portu turre e tando in su giassu de Machiareddu in s'oru de Casteddu. Su traballu ponet gente meda a tramudare dae sas biddas cara a sas siendas. Ma s'isperu de su chi paret annuntziende un'ispètzia de miràculu econòmicu non durat meda, ca in su cumintzu de sos annos Setanta una crisi internatzionale manna (su chi est naradu embargu) faghet crèschere su prètziu de su petròliu e cumintzat una abbassada forte de totu cussu rampu de siendas. Custas timorias, belle gasi, non brivant ne Regione ne Istadu de sighire a progetare àteros polos petrolchìmicos che a cussu de Otzana, de Ìsili e de su Sòlogo (Lùvula e Garteddi). Petzi su primu est realizadu, mancari non giugat a tràmudas mannas de gente dae sas 47 biddas de sas terras internas. Su prus de sos operajos e de sos tècnicos preferint istare in sas biddas issoro, biagende cada die.
Unu Pranu urbanìsticu regionale depiat punnare a moderare sa fua “ispontànea” dae sas biddas cara a unos polos de atraimentu, sos in ue si fiant fraighende sas siendas mannas. Depet colare annos meda in antis chi carchi cosa si moat, ma in s'ìnteri sas siendas chi traballant petròliu intrant in crisi, mìgias de persones s'agatant sena traballu e però s'assentu de su territòriu chi s'est formadu non torrat in palas.
Ne est diferente su chi càpitat cun sos àteros polos industriales, che a sos de s'allumìniu chi est campende in una crisi chi paret sena isperu. In custa ocurrèntzia puru, sa tràmuda de medas famìllias dae sas biddas issoro a sas chi sunt seas de siendas non torrat in palas.
Pro si sapire de custu fenòmenu bastet de cunsiderare custos datos. Portu turre fiat una tzitade de 11.199 abitantes in su 1961, in antis duncas de s'industrializatzione e nde tenet oe duas bortas tantu, 22.567, cròmpidos dae biddas tropu indedda pro andare e torrare cada die. In su mentras chi totu sa Sardigna est crèschida in custos annos de su 18 pro chentu, duncas, Portu turre est crèschida de su 102 pro chentu. Assèmini, a s'àteru capu de Sardigna, est crèschida de su 183 pro chentu: teniat 9.439 residentes semper in su 1961 e nde tenet oe 26.752. Est crèschida Otzana puru in sos annos de s'industrializatzione, ma non che a àteras seas de siendas: dae 1.894 abitantes chi teniat chimbanta annos a como (in su 1961, fìamus narende) est artziada a 2.429 persones.
Su fenòmenu de s'emigratzione interna, sa tràmuda, est a nàrrere, de persones dae sas terras internas non pertocat petzi cussa de sos tempos colados caras a sos polos industriales, pertocat a die de oe cussa cara a sas costeras de mare, in ue s'est isvilupada sa sienda de su turismu. In su 1961, chimbantunu sardos cada chentu istaiant in sas biddas de s'internu; trinta annos a pustis, in su 1991, fiant trintoto de chentu e in su 2009 fiant falados a trinta bator. Si sighit gasi, dae inoghe a una bindighina de annos àteros 127 mìgia de sardos ant a lassare sas biddas pro andare a istare o in logos de mare o a curtzu a issu. Custu cheret nàrrere finas chi sa populatzione de sas terras internas punnat a imbetzare prus in presse, giai chi a fuire sunt su prus sos giòvanos in cherta de traballu. Pro si nde abbigiare de custu imbetzamentu, diat bastare de bìere sa conta de sos bivos e de sos mortos, custos sunt prus de sos primos giai oe e podent èssere 40 mìgia in su 2.019, cunforma a su chi pensant sos istudiosos de demografia. Semper in cussu annu s'edade mèdia de sos sardos at a pòdere èssere de 47 annos (est de 43 in dies de oe), contra a un'edade mèdia italiana chi at a èssere pagu prus o mancu de 44 annos.
In carchi comune de s'internu, sa situatzione arriscat de èssere finas peus: in biddas che a Semèstene e Bànari (provìntzia de Tàtari), Sorradile (Aristanis), Armùngia (Casteddu) e Ussassa (Ogiastra), semper in su 2019 prus de su mesu de sa populatzione at a tènnere prus de 60 annos. E finas in biddas prus mannas su mesu de sos abitantes ant a tènnere 55 annos e prus. Si tratas, est craru, petzi de carchi assempru. O de gosi o de gasi, in su benidore sa Sardigna chi connoschimus at a èssere càmbia, cun su prus de sa gente in s'oru de mare e semper prus paga in sas terras internas.
Pro si sapire de custu fenòmenu bastet de cunsiderare custos datos. Portu turre fiat una tzitade de 11.199 abitantes in su 1961, in antis duncas de s'industrializatzione e nde tenet oe duas bortas tantu, 22.567, cròmpidos dae biddas tropu indedda pro andare e torrare cada die. In su mentras chi totu sa Sardigna est crèschida in custos annos de su 18 pro chentu, duncas, Portu turre est crèschida de su 102 pro chentu. Assèmini, a s'àteru capu de Sardigna, est crèschida de su 183 pro chentu: teniat 9.439 residentes semper in su 1961 e nde tenet oe 26.752. Est crèschida Otzana puru in sos annos de s'industrializatzione, ma non che a àteras seas de siendas: dae 1.894 abitantes chi teniat chimbanta annos a como (in su 1961, fìamus narende) est artziada a 2.429 persones.
Su fenòmenu de s'emigratzione interna, sa tràmuda, est a nàrrere, de persones dae sas terras internas non pertocat petzi cussa de sos tempos colados caras a sos polos industriales, pertocat a die de oe cussa cara a sas costeras de mare, in ue s'est isvilupada sa sienda de su turismu. In su 1961, chimbantunu sardos cada chentu istaiant in sas biddas de s'internu; trinta annos a pustis, in su 1991, fiant trintoto de chentu e in su 2009 fiant falados a trinta bator. Si sighit gasi, dae inoghe a una bindighina de annos àteros 127 mìgia de sardos ant a lassare sas biddas pro andare a istare o in logos de mare o a curtzu a issu. Custu cheret nàrrere finas chi sa populatzione de sas terras internas punnat a imbetzare prus in presse, giai chi a fuire sunt su prus sos giòvanos in cherta de traballu. Pro si nde abbigiare de custu imbetzamentu, diat bastare de bìere sa conta de sos bivos e de sos mortos, custos sunt prus de sos primos giai oe e podent èssere 40 mìgia in su 2.019, cunforma a su chi pensant sos istudiosos de demografia. Semper in cussu annu s'edade mèdia de sos sardos at a pòdere èssere de 47 annos (est de 43 in dies de oe), contra a un'edade mèdia italiana chi at a èssere pagu prus o mancu de 44 annos.In carchi comune de s'internu, sa situatzione arriscat de èssere finas peus: in biddas che a Semèstene e Bànari (provìntzia de Tàtari), Sorradile (Aristanis), Armùngia (Casteddu) e Ussassa (Ogiastra), semper in su 2019 prus de su mesu de sa populatzione at a tènnere prus de 60 annos. E finas in biddas prus mannas su mesu de sos abitantes ant a tènnere 55 annos e prus. Si tratas, est craru, petzi de carchi assempru. O de gosi o de gasi, in su benidore sa Sardigna chi connoschimus at a èssere càmbia, cun su prus de sa gente in s'oru de mare e semper prus paga in sas terras internas.
Prima de totu tocat de ischire chi s'ambiente naturale ìnnidu non b'esistit dae sa die chi, baddu 500 mìgia de annos a como, su primu òmine at ghetadu passu in Sardigna. Dae cussu momentu e totu, in su Paleolìticu, s'òmine at cumintzadu a mudare sa natura. In antis a bellu a bellu, morende una fera pro si tatzare, tando trunchende fascas pro allughere su fogu e gasi e gasi finas a imparare a impreare sa pedra tosta pro traballare sa pedra prus modde. Iscavende, pro nàrrere, domos de gianas pro onorare sos mortos. O de gosi o de gasi, sa cultura de s'òmine semper at punnadu a mudare su chi s'agataiat a inghìriu.
Prus manna est istada s'antropizatzione, sa cantidade de òmines in sos tretos abitados, e prus mannos e de importu sunt istados sos càmbios. A bias sunt istados càmbios chi agigu si podiant bìere, a bias nono. Pagu visìbiles sos chi sunt istados fatos cun sa cassa finas a cando, comente est capitadu cun su pròlagu sardu, no est istadu mortu – paret in s'Otighentos – s'ùrtimu. Prus visìbiles sos càmbios fatos dae s'òmine cando, aende imparadu a trubare bestiàmene, at cumintzadu a truncare buscos e padentes pro tènnere terrinu.
In sos tempos colados, su càmbiu de prus importu mannu de su sartu sardu est istadu su fràigu de mìgias e mìgias de nuraghes chi ant mudadu su paesàgiu. Tando est tocadu a sas biddas in antis e a sas tzitades tando, cuntzentrende in tretos minores cantidade de gente e imparende a fraigare domos de pedra pro sèculos, de làdere (matones sena cotos) pro àteras chèntinas de annos e galu de matones, contonadas e àteros materiales in sa modernidade. Prus gente b'aiat, prus domos si fraigaiant. Càmbios mannos de su sartu bi sunt istados finas cando, a bisende·si s'òmine chi s'abba de sos rios si podiat batire a sas domos, at fraigadu acuedutos e a bidende·si chi paules e istagnos non daiant petzi pische ma finas maladias, at assutadu chèntinas e chèntinas de ètaros.
Cun sa modernidade, creschende bisòngios, possibilidades e connoschèntzias, sos càmbios puru sunt crèschidos e siat in cantidade e siat in calidade. Su turismu faghet tramudare chèntinas de mìgias de pesones cara a sa Sardigna: in unos tretos s'est chircadu de colligire istràngios sena abbutinare sas costeras de mare e de monte, in àteros nono e s'ambiente est istadu abbutinadu, a bias sena possibilidade de remèdiu, mancari lege siant istadas fatas pro moderare sos fràigos, a dolu mannu tropu a tardu. Gasi e totu sena remèdiu, o nessi cun possibilidade minore de remediare, est su disacatu fatu, intre s'Otighentos e su Noighentos, in sos montes e in sos montigros de Sardigna seghende forestas pro fàghere traversinas de trenu e carbone.
Est dae custa situatzione chi una cussèntzia noa diat chèrrere torrare in palas, pro su chi si podet, pro firmare sos càmbios foras de tinu e chircare de pònnere de acordu natura e òmine.
Prus manna est istada s'antropizatzione, sa cantidade de òmines in sos tretos abitados, e prus mannos e de importu sunt istados sos càmbios. A bias sunt istados càmbios chi agigu si podiant bìere, a bias nono. Pagu visìbiles sos chi sunt istados fatos cun sa cassa finas a cando, comente est capitadu cun su pròlagu sardu, no est istadu mortu – paret in s'Otighentos – s'ùrtimu. Prus visìbiles sos càmbios fatos dae s'òmine cando, aende imparadu a trubare bestiàmene, at cumintzadu a truncare buscos e padentes pro tènnere terrinu.
In sos tempos colados, su càmbiu de prus importu mannu de su sartu sardu est istadu su fràigu de mìgias e mìgias de nuraghes chi ant mudadu su paesàgiu. Tando est tocadu a sas biddas in antis e a sas tzitades tando, cuntzentrende in tretos minores cantidade de gente e imparende a fraigare domos de pedra pro sèculos, de làdere (matones sena cotos) pro àteras chèntinas de annos e galu de matones, contonadas e àteros materiales in sa modernidade. Prus gente b'aiat, prus domos si fraigaiant. Càmbios mannos de su sartu bi sunt istados finas cando, a bisende·si s'òmine chi s'abba de sos rios si podiat batire a sas domos, at fraigadu acuedutos e a bidende·si chi paules e istagnos non daiant petzi pische ma finas maladias, at assutadu chèntinas e chèntinas de ètaros.Cun sa modernidade, creschende bisòngios, possibilidades e connoschèntzias, sos càmbios puru sunt crèschidos e siat in cantidade e siat in calidade. Su turismu faghet tramudare chèntinas de mìgias de pesones cara a sa Sardigna: in unos tretos s'est chircadu de colligire istràngios sena abbutinare sas costeras de mare e de monte, in àteros nono e s'ambiente est istadu abbutinadu, a bias sena possibilidade de remèdiu, mancari lege siant istadas fatas pro moderare sos fràigos, a dolu mannu tropu a tardu. Gasi e totu sena remèdiu, o nessi cun possibilidade minore de remediare, est su disacatu fatu, intre s'Otighentos e su Noighentos, in sos montes e in sos montigros de Sardigna seghende forestas pro fàghere traversinas de trenu e carbone.
Est dae custa situatzione chi una cussèntzia noa diat chèrrere torrare in palas, pro su chi si podet, pro firmare sos càmbios foras de tinu e chircare de pònnere de acordu natura e òmine.